(με αφορμή τα 50 χρόνια τους)

"Ο κινηματογράφος είναι ένα ανοικτό παράθυρο στον κόσμο"
Andre Bazin

Μια περίοδος άκρως σημαντική για τον κινηματογράφο στη Γαλλία (αλλά και στην υπόλοιπη Ευρώπη) ήταν τα χρόνια μετά τον Β! Παγκόσμιο Πόλεμο. Βγαίνοντας τραυματισμένη από την γερμανική κατοχή, η Γαλλία βρέθηκε μπροστά σ' ένα κενό: για όλη την περίοδο της γερμανικής κατοχής -σχεδόν 5 χρόνια- οι αμερικάνικες ταινίες δεν προβαλλόταν στους κινηματογράφους της. Αυτή ήταν μια ιδιαίτερα σημαντική περίοδο για τον αμερικάνικο κινηματογράφο -η αποκορύφωση του κλασικού κινηματογράφου. Ταινίες όπως Citizen Kane (1941), Stagecoach (1939), Grapes of Wrath (1940), Gone with the Wind (1939), His Girl Friday (1939): κάποια από τα αριστουργήματα του Χόλιγουντ απουσίαζαν επιδεικτικά από τις γαλλικές οθόνες, καθώς είχαν αντικατασταθεί από τις ανούσιες ταινίες της γερμανικής ναζιστικής προπαγάνδας. Έτσι μέσα την ευφορία της απελευθέρωσης και προσπαθώντας να καλύψουν αυτό το χρονικό κενό, οι γάλλοι κινηματογραφόφιλοι έζησαν στις σκοτεινές αίθουσες κάποιες εξαιρετικά σημαντικές στιγμές του χολιγουντιανού κινηματογράφου (όπως το film noir, όρος που προέρχεται από εκείνη την περίοδο). Την ίδια περίοδο στην γειτονική Ιταλία νέες ιδέες για τον κινηματογράφο διαμορφώνονται μέσα στα ερείπια που άφησε ο πόλεμος: είναι τα χρόνια του νεορεαλισμού.
Το Παρίσι των πρώτων χρόνων μετά την απελευθέρωση ήταν ένας ενδιαφέρον τόπος για τους φίλους του κινηματογράφου: κινηματογραφικές λέσχες (όπως το Cine -club du Quartier Latin), η ταινιοθήκη (Cinematheque francaise) του Henri Langlois, προβολές ταινιών σε εργοστάσια. Ήταν μια εποχή πάθους για το σινεμά, έξαψης και στοχασμού για τις ταινίες και τους σκηνοθέτες. Αυτό το πάθος δεν άργησε να περάσει και στο γραπτό λόγο. Νέα περιοδικά άρχισαν να εκδίδονται και ένας διαφορετικός λόγος για τον κινηματογράφο άρχισε να αρθρώνεται. Το περιοδικό που κατέγραψε αυτή τη μακρά περίοδο ζύμωσης (σχεδόν έξι χρόνια), που εξέφρασε αυτό το κλίμα, που φιλοξένησε τον νέο λόγο για τον κινηματογράφο ήταν τα Cahiers du Cinema (Τα τετράδια του Κινηματογράφου).
Το πρώτο τεύχος κυκλοφόρησε τον Απρίλιος του 1951, και μέσα στην ιδρυτική του συντακτική ομάδα ήταν και ο Andre Bazin (Αντρέ Μπαζέν), ένας αριστερών τάσεων καθολικός (ο όρος είναι ένα οξύμωρο). Τα χρόνια που ακολούθησαν ο Bazin έγινε η ηγετική φυσιογνωμία του περιοδικού, ένας κριτικός κινηματογράφου του οποίου ο λόγος παρέμεινε διαχρονικός [υπερασπίστηκε με το ίδιο πάθος ταινίες του Χόλιγουντ και του ιταλικού νεορεαλισμού]. Ωστόσο η συμβολή του υπήρξε πολύ πιο σημαντική από ότι υπονοούν τα γραπτά του: την περίοδο που διηύθυνε το περιοδικό και μέχρι τον θάνατο του, συγκέντρωσε και κατηύθυνε μια ομάδα παθιασμένων φίλων του κινηματογράφου οι οποίοι είχαν εξελιχθεί σε κριτικούς. Τα ονόματα τους: Jean Luc Godard, Jacques Rivette, Francois Truffaut, Eric Rohmer, Claude Chabrol.
Το περιοδικό αυτό γρήγορα έγινε ένας τόπος όπου καλλιεργήθηκε μια άλλη αντίληψη του κινηματογράφου. Για τους κριτικούς των Cahiers το σινεμά ήταν ενιαίο -δεν υπήρχε λαϊκός ή καλλιτεχνικός κινηματογράφος. Και η ταινία ήταν μια μορφή τέχνης (και ως τέτοια έπρεπε να αντιμετωπίζεται), ο σκηνοθέτης της ένας δημιουργός. Αποτέλεσμα των αντιλήψεων που διαμορφώθηκαν εκείνη την περίοδο υπήρξε η "ανακάλυψη" και "αποκατάσταση" των αμερικανών σκηνοθετών. Ονόματα όπως ο Howard Hawks, Joseph Mankiewicz, Alfred Hitchcock, σκηνοθέτες υποτιμημένοι από την τότε "επίσημη" κριτική, αντιμετωπίσθηκαν ως δημιουργοί. Η "θεωρία του δημιουργού", που αναπτύχθηκε τότε, αναζητούσε στις "ταπεινές" ταινίες αυτών των σκηνοθετών, τις οποίες είχαν δημιουργήσει στο στενό περιβάλλον των στούντιο, τα ίχνη μιας προσωπικής γραφής. Εμμονές ιδέες που βρίσκονταν κάτω από την επιφάνεια των εικόνων και το αναλλοίωτο από τις πιέσεις των παραγωγών, ύφος κινηματογραφικής γραφής ήταν τα βασικά στοιχεία που αναζήτησαν σ τις ταινίες και στους σκηνοθέτες τους.
Οι προτιμήσεις του περιοδικού κάλυπταν όλες τις όψεις του τότε κινηματογράφου: ο Rossellini και ο Hitchcock, o Welles και ο Ford, ο Renoir και ο Murnau. Αυτή η ευρεία γκάμα των προτιμήσεων τους, αλλά και ο γραπτός λόγος που καλλιεργήθηκε αυτή την πρώτη περίοδο, υπήρξε το μεγαλύτερο μάθημα που δόθηκε ποτέ σχετικά με τον κινηματογράφο: ένας θεατής πρέπει να μπαίνει στην αίθουσα χωρίς προκαταλήψεις και αγνοώντας, όσο είναι δυνατό, τις σειρήνες του μάρκετινγκ ή της "κριτικής", να αντιλαμβάνεται την προβολή της κάθε ταινίας ως μια αισθητική εμπειρία. Να επιτρέπει στην ταινία να τον καταλαμβάνει εξ εφόδου. Να τού αλλάζει τον τρόπο που βλέπει την πραγματικότητα και την ζωή.
Καθώς τα χρόνια περνούσαν η πρώτη ομάδα των κριτικών εισέβαλε στα κινηματογραφικά πλατό, δημιουργώντας την nouvelle vague (το Νέο κύμα) ένα κινηματογραφικό κίνημα που απελευθέρωσε τον κινηματογράφο από την δυναστεία των στούντιο. Αυτή η αποχώρηση έστρεψε το περιοδικό σ' άλλες κατευθύνσεις: ήταν ο γαλλικός Μάης του 68 και τα χρόνια της έντονης πολιτικοποίησης που σημάδεψαν τα κείμενα του περιοδικού. Νέες θεωρίες και νέες οπτικές (η ψυχανάλυση, ο δομισμός, ο μαρξισμός) εισέβαλαν στο κριτικό λόγο αλλάζοντας τον τρόπο που οι ταινίες προσλαμβάνονταν από τους κριτικούς. Παρόλο που αρκετά κείμενα αυτής της περιόδου παρεκκλίνουν προς ένα ερμηνευτικό ντελίριο, διατηρούν πάντα το πάθος για στοχασμό και χαρακτηρίζονται από την ένταση του κριτικού βλέμματος.
Οι δεκαετίες του 80 και του 90 καθορίστηκαν από μια στροφή του περιοδικού σε πιο "σινεφίλ" κατευθύνσεις. Τα κείμενα, διατηρούν τους απόηχους της προηγούμενης περιόδου, και παράλληλα αναζητούν κάτι από αίσθηση και το πάθος της πρώτης περιόδου: το περιοδικό εξακολουθεί να λατρεύει τους αμερικάνους δημιουργούς (όπως ο Clint Eastwood) αλλά παραμένει πάντα ανοικτό στο σινεμά όλου του κόσμου.
Σ' αυτά τα πενήντα χρόνια που πέρασαν και παρ' όλες τις μεταμορφώσεις του περιοδικού (φυσιολογική απόρροια του πνεύματος των καιρών), τα Cahiers σταθερά παρέμειναν το προπύργιο μίας άλλης αντίληψης για το σινεμά.
Μακριά από τα λαμπερά φώτα του Χόλιγουντ, τα Cahiers και οι κριτικοί τους προτίμησαν το σκοτάδι της κινηματογραφικής αίθουσας.
Αρνήθηκαν την λατρεία των σταρ και υποκλίθηκαν στον σκηνοθέτη δημιουργό.
Πρότειναν τον στοχασμό. Υπερασπίστηκαν τον κινηματογράφο. Τον αληθινό κινηματογράφο….

Δημήτρης Μπάμπας

Υ.Γ. Στην Ελλάδα κυκλοφορούν τα παρακάτω βιβλία:
Χίτσκοκ-Τρυφώ (εκδόσεις Ύψιλον ) -η κλασική συνέντευξη του Χίτσκοκ, ίσως το καλύτερο μάθημα σκηνοθεσίας.
Η πολιτική των Δημιουργών (εκδόσεις Αλεξάνδρεια) -συλλογή συνεντεύξεων από την πρώτη περίοδο του περιοδικού.
Ζαν Λυκ Γκοντάρ (Τόμος Α) (εκδόσεις Αιγόκερως) -περιέχει κριτικά κείμενα που έγραψε ο σκηνοθέτης στο περιοδικό.
Αντρέ Μπαζέν: Τι είναι ο κινηματογράφος (Ι & ΙΙ) (εκδόσεις Αιγόκερως)
Αντρέ Μπαζέν- Γουέστερν (εκδόσεις Αιγόκερως)
Αντρέ Μπαζέν- Ερωτισμός (εκδόσεις Αιγόκερως) -κείμενα του ιδρυτή των Cahiers στο περιοδικό αλλά και σε άλλα έντυπα.
Επίσης όλες οι εκδόσεις-μονογραφίες του Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης περιέχουν κείμενα από κριτικούς των Cahiers.