(ένα αφιέρωμα)

Στην δίνη μίας σφοδρής οικονομικής και κοινωνικής κρίσης (απόρροια των καταστροφικών συμβουλών του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου), η Αργεντινή κλυδωνίζεται: οικονομική και πολιτική αστάθεια, ανέχεια (το 56% του πληθυσμού στα όρια της φτώχιας), κοινωνικές αναταραχές, έντονες οικονομικές ανισότητες και ταξικές διαφορές (1). Και επιπλέον η βαριά σκιά που ρίχνει στο παρόν, η στρατιωτική δικτατορία και το παρελθόν του λαϊκισμού (Περόν). Αυτό είναι το έδαφος στο οποίο αναπτύχθηκε ο νέος κινηματογράφος της Αργεντινής. Με ταινίες ορόσημα την ταινία Historias Breves (1996)- μια συλλογή ταινιών μικρού μήκους που σήμανε την έναρξη του νέου κύματος- και τις αριστουργηματικές ταινίες Ο Βάλτος (2001) και Ελευθερία (2001): στο διάστημα αυτών των 5 χρόνων, στην χώρα αυτή της Λατινικής Αμερικής, αναπτύχθηκε ένας κινηματογράφος, σε πείσμα των δύσκολων οικονομικών συνθηκών και των κοινωνικών προβλημάτων (ή ίσως εξαιτίας τους).
Ταινίες όπως το Γκαράζ Ολύμπο ή το Κόσμος Γερανός, Περιμένοντας τον Μεσσία τα προηγούμενα χρόνια μας προϊδέασαν για το τι ακριβώς συνέβαινε στην κινηματογραφία της Αργεντινής. Νέοι σε ηλικία σκηνοθέτες, οι οποίοι πολλές φορές μόλις είχαν αποφοιτήσει από τις κινηματογραφικές σχολές, σκηνοθετούσαν ταινίες, οι οποίες ξεχώριζαν τόσο για την δύναμη της αφήγησης όσο και για την ευαισθησία του προσωπικού βλέμματος.
Αν κάποιος προσπαθήσει να εξερευνήσει το περιβάλλον μέσα στις οποίες γεννήθηκε ο νέος αυτός κινηματογράφος, θα πρέπει να σταθεί στον σημαντικό ρόλο που έπαιξε (και εξακολουθεί να παίζει) η κινηματογραφική σχολή Universdad del Cine, τόσο στον τομέα της παραγωγής όσο, και αυτό είναι σημαντικότερο, στον τομέα της εκπαίδευσης. Σύμφωνα με δηλώσεις των ίδιων των σκηνοθετών, η κοινωνική και οικονομική κρίση δημιούργησε την ανάγκη για έκφραση -και η παρουσία των σχολών κινηματογράφου έδωσε τα μέσα. Οι ταινίες αυτές υπάρχουν γιατί οι ίδιοι σκηνοθέτες τους αισθάνθηκαν την ανάγκη να τις γυρίσουν -δεν είναι επαγγελματικές υποχρεώσεις που πρέπει με κάποιο τρόπο να εκπληρωθούν: είναι τέκνα της ανάγκης και των καιρών. Παράλληλα θα πρέπει επίσης κάποιος να σταθεί και στον ρόλο που έπαιξε η οικονομική ενίσχυση που δόθηκε από το εξωτερικό -από ιδρύματα όπως το Sundance ή το Hubert Bals Fund του Φεστιβάλ του Ρότερνταμ: όλα τα προηγούμενα δημιούργησαν ένα σινεμά ανεξάρτητο, χωρίς ιδεολογικές ή άλλες εξαρτήσεις και ανοικτό στον κοινωνικό περίγυρο.
Σίγουρα δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ένα κοινό αισθητικό ρεύμα: οι ταινίες που συγκροτούν το αφιέρωμα δεν διακρίνονται για την θεματική ή αισθητική τους ομοιομορφία. Τα διδάγματα του νεορεαλισμού, το ύφος του Eric Rohmer και οι επιρροές του Wong Kar-wai, ο σκληρός ρεαλισμός, το υπερβατικό σινεμά και οι μνήμες του μαγικού ρεαλισμού, η μεξικάνικη περίοδος του Bunuel και ο Arturo Ripstein, το χολιγουντιανό σασπένς: αυτές θα μπορούσαν νa είναι οι αισθητικές συντεταγμένες των ταινιών. Δείγματα ενός αισθητικού και θεματικού πλουραλισμού, καταλαμβάνουν την δική τους ξεχωριστή θέση στο ιδιόμορφο πολιτισμικό τοπίο της Αργεντινής, αντανακλώντας, την πολιτισμική παράδοση αλλά και τις ιδιαιτερότητες (πολιτικές, ιστορικές ή άλλες) του τόπου. Ωστόσο υπήρξε ένας κοινός τόπος για όλες αυτές τις ταινίες. Καταρχήν ήταν η άρνηση της ηθογραφίας και του εξωτισμού (π.χ. ο μαγικός ρεαλισμός) που συνόδευε το προηγούμενο σινεμά. Εδώ ο περίγυρος των ηρώων είναι πραγματικός (και συχνά οικείος στον σκηνοθέτη), ο λόγος είναι αληθινός (χωρίς κοινοτοπίες και επιτήδευση), οι ηθοποιοί σε πολλές περιπτώσεις είναι ερασιτέχνες: υπάρχει μια πραγματικότητα που διαπερνά αυτές τις ταινίες. Οι εικόνες τους λοιπόν είναι προσωπικές αντανακλάσεις αυτής της κατάστασης: είναι η πραγματικότητα, στην οποία ο σκηνοθέτης ζει, που σχηματίζεται ανάγλυφη.

Οι ταινίες
Στο αφιέρωμα στον κινηματογράφο της Αργεντινής (που προβλήθηκε στα πλαίσια του 42ου Φεστιβάλ Θεσ/νίκης) θα βρούμε ταινίες όπως Το Ηφαίστειο της ζωής (Ana Poliak), που περιστρέφεται γύρω από τις ανεπούλωτες πληγές του παρελθόντος, τα τραύματα που δημιούργησε η μακρόχρονη στρατιωτική δικτατορία, ενώ σχολιάζει την σχέση αυτού του παρελθόντος με το σήμερα. Το Moebius (τελειόφοιτοι σπουδαστές της σχολής Universdad del Cine) μια ταινία του φανταστικού, στην οποία τα μαθηματικά και οι επιδράσεις από το έργο του Αργεντινού συγγραφέα Μπόρχες ορίζουν το πλαίσιο: εδώ υπό την μορφή μιας αλληγορίας, αντανακλώνται τα τραύματα της στρατιωτικής δικτατορίας. Τον Φόβο του Πάθους (Cristina Fasulino) μια ταινία για τους αδιέξοδους δρόμους της ζωής, όπου η επιρροή του ταγκό -εμβληματικού χορού για την Αργεντινή- ρίχνει βαριά την σκιά της: εδώ η σεξουαλική ελευθεριότητα είναι ένα τρόπος για να διεκδικήσεις την αγάπη.
Ταινίες προσανατολισμένες προς το άγριο τοπίο μίας μεγαλούπολης και στις κοινωνικές (ή άλλες) περιπλοκές είναι οι περισσότερες: οι Πίτσες, Μπύρες και Τσιγαράκια (Israel Adrian Caetano), μια ταινία για τον μηδενισμό και τα αδιέξοδα της άγριας νεολαίας των αστικών κέντρων· η ταινία Βολιβία (Israel Adrian Caetano), θέτει στο κέντρο της ένα λαθρομετανάστη καθώς προσπαθεί να βρει έναν τόπο να σταθεί στην μεγαλούπολη· οι Δύσκολοι Καιροί (Nicolas Saad, Mariano de Rosa, Salvador Roselli, Rodrigo Moreno) είναι μια ταινία πικρό σχόλιο για τον αποκλεισμό και την αδυναμία των απλών ανθρώπων μπροστά σε μια ιεραρχικά δομημένη κοινωνία· στις Εννιά Βασίλισσες (Fabian Bielinsky) θα βρούμε -μέσα από τις εντάσεις της αφήγησης, το σασπένς, αλλά και τις συνεχείς ανατροπές-, ένα σχόλιο για την εξαπάτηση ως κυρίαρχο μοτίβο της αστικής μεγαλούπολης, ενώ ο Κόσμος Γερανός (Pablo Trapero) είναι ταυτόχρονα μια καταγραφή της κατάρρευσης της μικροαστικής τάξης αλλά και ένα πορτραίτο ενός εργαζόμενου, όπου οι σκοτεινοί τόνοι της πραγματικότητας αντισταθμίζονται από την δύναμη της ψυχής και την αισιοδοξία του κεντρικού χαρακτήρα.
Στο Μόνο για σήμερα (Ariel Rotter), Σίλβια Πριέτο (Martin Rejtman), ή Σάββατο (Juan Villegas) είναι οι ανθρώπινες σχέσεις και τα συναισθήματα που βρίσκονται στο προσκήνιο. Ταινίες που δεν κρύβουν τις αναφορές στο σινεμά του Rohmer ή στο πολυποίκιλο συναισθηματικό σινεμά του Wong Kar-wai, παρόλο τον ανάλαφρο και συχνά κωμικό τους τόνο, είναι πορτραίτα μίας δύσκολης και γεμάτης αντιφάσεις νεανικής ζωής: Εδώ τα πρόσωπα, ζώντας με αμηχανία και ανησυχία, βρίσκονται διαρκώς σε αναζήτηση ταυτότητας, βιώνουν μια κατάσταση μόνιμης ανισορροπίας από την οποία προσπαθούν απεγνωσμένα να βγουν.
Καθώς απομακρυνόμαστε από τις αστικές μεγαλουπόλεις ο τόνος αλλάζει: η σχέση ανάμεσα στο τοπίο και τον άνθρωπο είναι καθοριστική. Εδώ η φύση είναι ένας ακόμη χαρακτήρας της δραματικής πλοκής -που επιδρά καταλυτικά στα πρόσωπα-, ορίζει συμπεριφορές και υποβάλλει συναισθήματα. Στο Χειμώνα, Μαύρα Χάλια (Gregorio Cramer) ο χώρος της Παταγονίας γίνεται για τον ήρωα το τοπίο μιας αναζήτηση μεταφυσικής τάξης και η αρένα μιας πάλης με τους δαίμονες της ψυχής. Στον Βάλτο (Lucrecia Martel) -μέσα από μια αφήγηση που συσσωρεύει τις εντάσεις αντί να τις απελευθερώνει-, το δάσος (και φυσικά ο βάλτος) είναι το σκηνικό όπου ένα κρυφό δράμα θα παιχτεί και όπου ένα κλίμα κοινωνικής και ηθικής παθογένειας θα αποκαλυφθεί. Κατά ένα ανάλογο τρόπο στην Ελευθερία (Lisandro Alonso) ο χώρος του δάσους δίδει την ευκαιρία για ένα απογυμνωμένο από ψιμύθια και ωραιοποιήσεις, πορτραίτο της ανθρώπινης κατάστασης, στον κόσμο σήμερα, στην αυγή της νέας χιλιετίας. Στα όρια του ντοκιμαντέρ και της ταινίας μυθοπλασίας, η Ελευθερία έχει ως αφετηρία την μοναξιά που περιβάλλει τον κεντρικό χαρακτήρα -ένα νεαρό ξυλοκόπο-, για απεικονίσει στην συνέχεια μ' ένα τρόπο λυρικό, συναισθήματα που βιώνει ο άνθρωπος ανεξάρτητα του χώρου που διαβιεί ή του βιοποριστικού του επαγγέλματος. Αυτή η ταινία ενός σκηνοθέτη που είναι μόλις 26 χρονών είναι ίσως και το καλύτερο δείγμα των αισθητικών επιτεύξεων του νέου κινηματογράφου της Αργεντινής: μας υποδεικνύει μέσα από τις εικόνες της έναν μοναδικό, αποκαλυπτικό και πρωτοφανέρωτο τρόπο για να δούμε τον άνθρωπο και τον χώρο. Αυτός δεν είναι παρά ο τρόπος της ποίησης και του κινηματογράφου, στις καλύτερες στιγμές τους…

Δημήτρης Μπάμπας

1 "Χρεοκοπεί η Αργεντινή", άρθρο του Γιώργου Δελαστίκ (2-9-2001) και "Κοινωνικός πόλεμος στην Αργεντινή" (21-12-2001) στην Καθημερινή.

Το σινεμά της Αργεντινής σε αριθμούς
Πληθυσμός
1988: 31,6 εκατομμύρια
1998: 36,1 εκατομμύρια
Αριθμός κινηματογραφικών αιθουσών
1988: 647
1998: 810
Αριθμός Εισιτηρίων
1988: 28,4 εκατομμύρια
1998: 32,4 εκατομμύρια
Μερίδιο της εγχώριας παραγωγής στον συνολικό αριθμός εισιτήριων (1998): 13%
Θέση της εγχώριας κινηματογραφικής παραγωγής στην παγκόσμια κατάταξη (1999): 19η
Πόσο που επενδύεται σε κινηματογραφικές παραγωγές (1999): 133,3 εκατομμύρια δολάρια
Αριθμός ταινιών που έχουν παραχθεί

Data: www.ScreenDigest.com

Οι ταινίες του αφιερώματος
MOEMPIOYΣ(MOEBIUS),Πανεπιστήμιο Κινηματογράφου του Μπουένος Άιρες
ΧΕΙΜΩΝΑΣ, ΜΑΥΡΑ ΧΑΛΙΑ(INVIERNO MALA VIDA),Gregorio Cramer
ΔΥΣΚΟΛΟΙ ΚΑΙΡΟΙ(MALA EPOCA),Nicolas Saad, Mariano de Rosa, Salvador Roselli, Rodrigo Moreno
ΚΟΣΜΟΣ - ΓΕΡΑΝΟΣ(MUNDO GRUA),Pablo Trapero
ΕΝΝΙΑ ΒΑΣΙΛΙΣΣΕΣ(NUEVE REINAS),Fabian Bielinsky
ΣΙΛΒΙΑ ΠΡΙΕΤΟ(SILVIA PRIETO),Martin Rejtman
ΜΟΝΟ ΓΙΑ ΣΗΜΕΡΑ(SOLO POR HOY),Ariel Rotter
Ο ΦΟΒΟΣ ΤΟΥ ΠΑΘΟΥΣ(EL SUR DE UNA PASION),Cristina Fasulino
ΣΑΒΒΑΤΟ(SABADO),Juan Villegas
ΤΟ ΗΦΑΙΣΤΕΙΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ(LA FE DEL VOLCANv),Ana Poliak
ΒΟΛΙΒΙΑ(BOLIVIA),Israel Adrian Caetano
ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ(LA LIBERTAD),Lisandro Alonso
ΠΙΤΣΑ, ΜΠΙΡΑ ΚΑΙ ΤΣΙΓΑΡΑΚΙΑ(PIZZA, BIRRA Y FASO),Israel Adrian Caetano
ΝΕΚΡΟΣ ΒΑΣΙΛΙΑΣ(REY MUERTO),Lucrecia Martel
Η ΕΚΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΠΟΘΟΥ(LA EXPRESION DEL DESEO),Israel Adrian Caetano
ΠΑΖΑΡΕΜΑΤΑ(NEGOCIOS),Pablo Trapero