(ένα masterclass)

Οι νέοι όταν ακούν έναν άνθρωπο της δικής μου ηλικίας σκέφτονται ‘’μήπως έχει έρθει στιγμή να πάει σπίτι του και να δώσει χώρο στη δική μας γενιά;’’. Και ίσως να μην έχουν άδικο....Θα σας εξηγήσω τους λόγους για τους οποίους με σαγηνεύουν οι κινούμενες εικόνες. Τίποτα από όσα πρόκειται να σας πω δεν αποτελούν κανόνα, τίποτα από όσα θα σας δείξω δεν είναι πρόσκληση για να μιμηθείτε το παράδειγμά μου. Όποιος ασχολείται με την τέχνη κάνει κάτι απόλυτα μοναδικό. Αν με ρωτήσετε τι έμαθα όλα αυτά τα χρόνια, θα σας πω ότι έμαθα κυρίως από τα λάθη μου και επίσης βλέποντας ταινίες όχι μόνο της αρεσκείας και του γούστου μου.

Πρώιμα έργα (1968)
Ήταν μια εποχή αναταραχής, αλλά και αισιοδοξίας και ελπίδας. Ήταν η εποχή που το μικρό, φτωχό και αδύναμο Βιετνάμ απελευθερώθηκε από τους Γάλλους και τους Αμερικάνους, η εποχή που διακηρύχθηκε η φυλετική ισότητα, απελευθερώθηκαν αφρικανικά και ασιατικά κράτη... Ήταν η εποχή που εκφράστηκε η διαμαρτυρία των νέων κατά των κυριαρχικών σχέσεων στην κοινωνία, κάτι που μετέβαλε ριζικά την κουλτούρα της καθημερινότητας στη δυτική Ευρώπη. Όμως και στο σοσιαλιστικό κόσμο καταγράφονταν ‘’σεισμικές δονήσεις’’ μετά την εισβολή στην Τσεχοσλοβακία. Το κράτος αυτό αποπειράθηκε να ακολουθήσει μια ιδιαίτερη σοσιαλιστική πορεία, όπως και η Γιουγκοσλαβία. Ήταν μια ελπίδα που γεννήθηκε στον κομμουνιστικό κόσμο, για μεγαλύτερη δικαιοσύνη και ενισχυμένα δικαιώματα των εργατών. Η γενιά μου δεν θυμόταν καταστροφές από τον Β' Παγκόσμιο Πόλεμο, ζήσαμε μια 20ετία σχετικής προόδου, μια άνετη ζωή και ξαφνικά η έννοια του σοσιαλισμού τέθηκε υπό σοβαρή αμφισβήτηση. Τότε ήμουν 25 χρονών και συμμετείχα σε διαδηλώσεις στο Βελιγράδι. Σκεφτόμουν λοιπόν πώς είναι δυνατόν να αρθρώσει κάποιος με κινηματογραφική γλώσσα τα όσα αισθανόμαστε. Έτσι κατέληξα σε αυτή την ταινία.
Παρότι ήταν μια σχετικά απλή ταινία, είχε τεράστιο αντίκτυπο - γράφτηκαν άρθρα, έγιναν συζητήσεις με υποστηρικτές και επικριτές. Η ταινία προβαλλόταν ήδη δύο μήνες, όταν το δικαστήριο παρενέβη και την απαγόρευσε, όμως είχαμε το δικαίωμα να υπερασπιστούμε το έργο μας. Αυτό που λέγαμε ήταν ‘’επιτρέψτε μας να εκφράσουμε το τι νιώθουμε’’. Έτσι, η ταινία συνέχισε να προβάλλεται σε φεστιβάλ και μάλιστα απέσπασε τη Χρυσή Άρκτο στη Μπερλινάλε. Τότε νιώθαμε ότι οι μέρες του σοσιαλισμού ήταν μετρημένες, ότι ήταν σαν ένα μπλουζ τραγούδι αποχαιρετισμού.

H παλιά σχολή του καπιταλισμού (2008)
 Ήταν κοινή η διαπίστωση ότι οι εξαγγελίες περί δημοκρατικού συστήματος είχαν ξεθωριάσει. Είχαμε μαριονέτες αντί για κανονικό κοινοβούλιο. Οι νεοκαπιταλιστές που είχαν κερδοσκοπήσει κατά τη διάρκεια του πολέμου, με τη βοήθεια των πολιτικών κατάφεραν να αποκρύψουν την προέλευση των κεφαλαίων τους. Υποστήριζαν ότι τα κεφάλαια προήλθαν από δάνεια που πήραν από εργαζόμενους σε επιχειρήσεις τους!». Ο σκηνοθέτης θέλησε να αναδείξει το φλέγον αυτό ζήτημα, βλέποντας «τη νέα άρχουσα τάξη να εξαπολύει νέο ταξικό αγώνα ενάντια στην πλειοψηφία των εργαζομένων, οι οποίοι τη θεωρούσαν εχθρό ακόμα χειρότερο από το σοσιαλισμό. Το 1945 ο σοσιαλισμός στέρησε από κάποιους καπιταλιστές τον πλούτο τους, που πέρασε σε εργατική διαχείριση-στην ουσία πέρασε στη διαχείριση κομματικών στελεχών. Όμως ο σοσιαλισμός στη Γιουγκοσλαβία διέφερε, οι εργαζόμενοι είχαν δικαιώματα, επένδυαν μέρος των απολαβών τους στις επιχειρήσεις τους, ήταν τρόπον τινά μέτοχοι. Εμείς οι κινηματογραφιστές ήμασταν ελεύθεροι επαγγελματίες...
Κανείς δεν δέχτηκε να προβάλλει την ταινία H παλιά σχολή του καπιταλισμού. Έτσι, κάναμε προβολές σε εργοστάσια που ήταν κατειλημμένα από εργάτες. Συνειδητοποιήσαμε ότι με αυτό τον τρόπο οι εργάτες είχαν υλικό για συζήτηση και προβληματισμό. Δίνοντάς τους φωνή, τους τονώσαμε την αυτοπεποίθηση. Έτσι, αυτό το θέμα, που ήταν το μεγαλύτερο ταμπού για τα συστημικά ΜΜΕ, άρχισε να ακούγεται». Ο σκηνοθέτης εξεπλάγην όταν προσκλήθηκε σε διάφορες βαλκανικές χώρες της πρώην Γιουγκοσλαβίας που, όπως διαπίστωσε στην πορεία, είχαν παρόμοιες εμπειρίες κατά τη μετακομμουνιστική περίοδο. «Πλέον συζητούνται δημοσίως αυτά τα θέματα, αν και αμφιβάλλω κατά πόσο θα βρεθεί λύση. Ωστόσο, με τη μικρή βοήθεια τέτοιων παραδειγμάτων βλέπουμε ότι ο υποτιθέμενος θάνατος της εργατικής τάξης δεν επέρχεται σε συνθήκες απόλυτης σιγής.

Ο Κένεντι γυρίζει σπίτι
Είπαμε να κάνουμε μια δράση αλληλεγγύης. Αναδείξαμε τις παραλείψεις των κρατικών αρχών, ενώ ταυτόχρονα το κοινό άρχισε να βλέπει τις αντιφάσεις της ευρωπαϊκής νομοθεσίας, διότι κανείς δεν μπορεί να στερήσει από ένα παιδί το δικαίωμα στην εκπαίδευση στη γλώσσα που μιλά καλύτερα. Τελικά διαπιστώσαμε ότι μας απέκρυψαν τη συμφωνία που υπέγραψε το κράτος για επανεισδοχή των προσφύγων μετά τον πόλεμο και το γεγονός ότι η Γερμανία έδινε οικονομική βοήθεια για κάθε παιδί που επαναπατριζόταν, με σκοπό το κράτος υποδοχής να οργανώσει την εκπαίδευση.

Τεκμηρίωση και μυθοπλασία
Ο συνδυασμός τεκμηρίωσης και μυθοπλασίας οδηγεί σε μια ταινία υβριδική. Επίσης, το συνεργείο του φιλμ πρέπει να μένει στο παρασκήνιο, να μη λειτουργεί επιθετικά, γιατί αυτό δημιουργεί σύγχυση στους ερασιτέχνες ηθοποιούς. Οι άνθρωποι πρέπει να εκφράζονται ελεύθερα, αλλά να επιλέγουμε με πολύ προσοχή τις καλύτερες λήψεις. Αυτή η τεχνική συναντάται σε κάθε είδος τέχνης - ενίοτε ονομάζεται κολάζ ή μυθιστόρημα, βασισμένο σε πραγματικά περιστατικά. Δεν πρόκειται για κάτι καινοτόμο. Π.χ., ο Τολστόι έγραψε το ‘’Πόλεμος και Ειρήνη’’ βασιζόμενος σε ιστορικά γεγονότα. Το έργο κάθε δημιουργού φέρει τη δική του υπογραφή φυσικά, αλλά δεν εφηύραμε κάτι που δεν υπήρχε.

Νέες εποχές
Τότε ζούσαμε σε μια χώρα 35 εκατομμυρίων, τώρα ζούμε σε μια μικρή χώρα. Η επιλογή των θεμάτων είναι σημαντική για κάποιον που επιζητά χρηματοδότηση από παραγωγούς. Έτσι, σκηνοθέτες με ταλέντο, που δεν είναι γνωστοί στο χώρο, έχουν την ευκαιρία να κάνουν ταινία κάθε 6-7 χρόνια.
Ζω σε μια πολυτάραχη περιοχή και εποχή, που δύσκολα εξηγείται. Η δημιουργία ταινιών αποτελεί εξαιρετικό εργαλείο για να καταγράφεις αυτό που συμβαίνει στις ζωές των ανθρώπων, ένα ημερολόγιο με κάμερα και συνεργείο.
Γεννήθηκε ένα νέο σύμπαν, με τη βοήθεια των ψηφιακών μέσων, δηλαδή του dvd και του διαδικτύου. Ζούμε σε ένα πολύ πιο πλούσιο σύμπαν νέων εικόνων, η πρόσβαση σε παλιές ταινίες μεγάλων σκηνοθετών που για μας ήταν εξαιρετικά δύσκολη, τώρα είναι ευκολότερη. Ο εκδημοκρατισμός σημειώθηκε κυρίως στον τομέα της διακίνησης. Εμείς είχαμε πολλούς περιορισμούς με το φιλμ των 35 mm που είχε μεγάλο κόστος. Σήμερα, με φθηνό εξοπλισμό, με ψηφιακό μοντάζ και ψηφιακές κάμερες υπάρχουν πολλές δυνατότητες για τους νέους. Γίνονται πλήθος νέων ταινιών και ανάμεσά τους βρίσκει κανείς διαμάντια. Το μέλλον της κινούμενης εικόνας είναι λαμπρό. Όμως η παραγωγή ταινιών με χαμηλό προϋπολογισμό απαιτεί περισσότερη υπομονή και η αναγνώριση του δημιουργού περισσότερο χρόνο.
 
Το τέλος της ιστορίας;
Η αλλαγή του κόσμου δεν σταμάτησε με την κατάρρευση του υπαρκτού σοσιαλισμού. Παντού στον κόσμο βλέπουμε αλλαγές, ταραχές και εξελίξεις επικίνδυνες, τις οποίες δεν είχαμε φανταστεί. Στους νέους θα έλεγα να είναι προετοιμασμένοι για ταραχές. Αν σκεφτούμε την ιστορία που μάθαμε στο σχολείο, είναι ένα σφαγείο με πολύ σπάνιες στιγμές ειρήνης, διαφωτισμού και ορθολογισμού. Το 1999, μετά τον πόλεμο, εμείς τρέφαμε την ψευδαίσθηση ότι η λογική θα επικρατήσει, αλλά κάτι τέτοιο δεν συνέβη. Είναι πολλές οι μοίρες των ανθρώπων, πολλοί οι αγώνες που θα μπορέσετε να καταγράψετε με την κάμερά σας.

(αποσπάσματα από masterclass που πραγματοποιήθηκε  τη Δευτέρα 3 Νοεμβρίου 2014, στην αίθουσα Παύλος Ζάννας, στο πλαίσιο του 55ου Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης)