(για την ταινία Subida Al Cielo του Luis Buñuel)

Ταινία της μεξικανικής περιόδου το Ανέβασμα στον ουρανό (Subida Al Cielo, 1951) (1) του Luis Buñuel είναι ένα τυπικό δείγμα της στάσης που ο σκηνοθέτης διαμόρφωσε τη συγκεκριμένη περίοδο. Ενταγμένος μέσα στους μηχανισμούς ενός συστήματος παραγωγής, που στην ουσία αποτελούσε μια τοπική προσαρμογή του Χολιγουντιανού, προσάρμοσε τον κινηματογραφικό του λόγο στους περιορισμούς, υπονόμευσε με διακριτικότητα τα στερεότυπα και τα κλισέ, διαμόρφωσε ένα λόγο υπαινικτικό και πλάγιο. Εδώ δεν θα βρούμε τον βαρύ συμβολισμό που διακρίνει την πρώτη και την τρίτη περίοδο της καριέρας του. Ούτε πολύ περισσότερο θα συναντήσουμε, εκφρασμένη με σαφήνεια και καθαρότητα, την ελευθεριότητα και αντισυμβατικότητα που αποτελεί το σήμα κατατεθέν του. Υποτασσόμενος στους κανόνες μιας ορθολογιστικής αφήγησης, ο Buñuel αναζητά και βρίσκει ρωγμές στο σύστημα, ανακαλύπτει χώρους όπου μπορεί να ενθέσει με σχετική ασφάλεια το ανορθολογικό, τόπους όπου ενοικεί το ονειρώδες.
Ταινία που βρίθει από ηθογραφικά στοιχεία το Ανέβασμα στον Ουρανό υπακούει στους κανόνες μιας ηθογραφίας, στην οποία το κωμικό συναντά το τραγικό: οι εικόνες μίας απομονωμένης από τον πολιτισμό κοινότητας, ο λαϊκός πολιτισμός, ένα ταξίδι γεμάτο εμπόδια, ένα πλήθος εκκεντρικών χαρακτήρων περιορισμένων σ' ένα στενό χώρο (στο λεωφορείο), μια λαϊκή γιορτή και οι Αμερικάνοι τουρίστες, κάποια σχόλια για το επίπεδο των πολιτικών ηθών, το πρωτόγονο και απολίτιστο (;) Μεξικό. Όλα τα προηγούμενα αποτελούν την αφετηρία για μια δραματουργία, η οποία πίσω από το προφανές της πραγματικότητας κρύβει το αφανές του ονείρου.
Υπάρχει μια κρυφή ονειρική διάσταση σ' αυτήν την ταινία, μια διάσταση, η οποία καθώς η αφήγηση ανελίσσεται, γίνεται φανερή σιγά- σιγά στον θεατή: η έκθεση των περιπετειών του νεαρού Oliviero και των συνταξιδιωτών του, μετατρέπεται σε μια προβολή των βαθύτερων συγκρούσεων που ταλανίζουν των ήρωα. Αυτό το ταξίδι τελικά δεν είναι παρά ένα όνειρό του: είναι ένας χώρος όπου επιθυμίες και φόβοι εκτίθενται, όπου μία ιδιόμορφη τελετή μετάβασης, από τις αγκάλες της μητέρας στις αγκάλες της συζύγου, τελείται. Η σκηνή της κωμωδίας (ή μάλλον του δράματος), δεν είναι η επαρχία του Μεξικού, αλλά το ασυνείδητο -και τα πρόσωπά της δεν είναι απλώς οι χαρακτηριστικοί τύποι του τόπου: καθώς η αφήγηση κυλά τα πρόσωπα αποβάλουν τα ηθογραφικά στοιχεία τους και αποκτούν μια συμβολική διάσταση, γίνονται παρουσίες αρχετυπικές, μετατρέπονται σε πρόσωπα που είτε προκαλούν, είτε συνοδεύουν τις αγωνίες μίας ενηλικίωσης.
Το εναρκτήριο λάκτισμα δεν είναι μόνο ένα ταξίδι που δεν γίνεται: συνέπεια της μη μετάβασης του ήρωα στο νησί, η ακύρωση της πρώτης νύχτας του γάμου του Oliviero (Esteban Marquez) είναι μια τραυματική εμπειρία. Αυτή η ακύρωση της προσδοκώμενης απόλαυσης, η βίαιη αναστολή της ερωτικής επιθυμίας, γίνεται με τον πιο δραματικό τρόπο: η υπενθύμιση της μητρικής παρουσίας γίνεται μέσα από τον αναμενόμενο θάνατο της. Και είναι η σύνδεση ανάμεσα στον "εν αναστολή" γάμο και στον "εν αναμονή" θάνατο της μητέρας που θα ακολουθεί, ως φάντασμα, τον ήρωα καθ' όλη τη διάρκεια του ταξιδιού. Για τη δραματική πλοκή, η σχέση μητέρας -γιου είναι καθοριστική (2). Η παρουσία της μητέρας υπενθυμίζει διαρκώς στον Oliviero την πραγματική του θέση: δεν μπορεί να δημιουργήσει δική του οικογένεια, ανήκει ήδη σε μια οικογένεια, δεν μπορεί να αποκτήσει τέκνο, είναι το τέκνο μιας μητέρας, δεν δικαιούται το μέρισμα του έρωτα, δεν μπορεί να μετέχει των ερωτικών ηδονών, δεν μπορεί να απολαύσει. Αυτή η ματαίωση του θαλασσινού ταξιδιού, με τον τρόπο που γίνεται, καθορίζει τον ήρωα: δεν είναι έτοιμος για την μετάβαση από το χωριό -τόπος της μητρικής οικογένειας- στον νησί -τόπο της σεξουαλικής ηδονής. Αθώος και αγνός, χωρίς αμαρτίες και πάθη, ο Oliviero αδυνατεί να ξεφύγει από την φυλακή της μητρικής θαλπωρής, είναι διχασμένος ανάμεσα στην αγάπη για την μητέρα και την προσμονή της σεξουαλικής απόλαυσης. Η κυριολεκτική και μεταφορική παρθενικότητα του καθίσταται ένα διαρκές μαρτύριο, καθώς τον κρατά καθηλωμένο σ' ένα προ-ενήλικο στάδιο.
Ωστόσο το νέο ταξίδι, που αποτελεί πραγμάτωση της τελευταίας μητρικής επιθυμίας, είναι πολλαπλά σημαντικό για τον ήρωα: θα αποκτήσει γι' αυτόν μια μη αναμενόμενη και απροσδόκητη διάσταση. Αυτό που ξεκίνησε ως μια τιμωρία για την Ύβρη που έχει διαπράξει απέναντι στην μητέρα, με γαμήλια πράξή του, θα μετατραπεί από τον ήρωα σε μια πράξη ελευθερίας, μια απόπειρα απελευθέρωσής του από τα δεσμά της μητρικής αγάπης. Αυτό το ταξίδι είναι η εξόδιος ακολουθία του ήρωα ως υιού, είναι η αποχώρηση του από την μητρική οικογένεια και η είσοδος του στον αληθινό κόσμο. Όχημα για το μυητικό του ταξίδι στον κόσμο, το λεωφορείο είναι και μια κιβωτός της ζωής, ένας τόπος όπου η ζωή και ο θάνατος συναντιούνται, όπου η ηδονή και ο πόνος συνυπάρχουν, όπου η μητρότητα συναντά τη σεξουαλικότητα (3). Σ' αυτό το ταξίδι ο ήρωας θα έρθει αντιμέτωπος με τα μυστήρια της ζωής: η εγκυμοσύνη και η ανεπάντεχη γέννηση, ο απροσδόκητος και άδικος θάνατος και τέλος η ερωτική επιθυμία.
Εδώ δεν έχουμε μια απεικόνιση της ερωτικής επιθυμίας αποστειρωμένη (όπως αυτή παρουσιάζεται, στις αρχές της ταινίας, ανάμεσα στον ήρωα και την γυναίκα του) -αντίθετα κατά τη διάρκεια του ταξιδιού η ερωτική επιθυμία αποκτά μια σαφή και καθαρή σαρκική διάσταση: μετατρέπεται σε πόθο, σε ίμερο. Η έκδοτη παρουσία της Raquel (Lilia Prado), η επιθετική σεξουαλικότητά της, η σαγήνη και η λαγνεία της καθίσταται ένα πρόβλημα το οποίο ο Oliviero θα πρέπει να διαχειριστεί. Ως ένας άλλος άρρεν κάτοικος του παραδείσου, ένας νέος Αδάμ, ο Oliviero είναι ανυποψίαστος για τους πειρασμούς και μάλλον χωρίς άμυνες: παραδίδεται χωρίς αντίσταση στις πιο σκοτεινές και υπόγειες παρορμήσεις του. Έτσι το Ανέβασμα στον ουρανό, -τοπωνύμιο ενός σημείου της διαδρομής που ακολουθεί το λεωφορείο-, μετατρέπεται ξαφνικά από ένα κυριολεκτικό πέρασμα, σε μεταφορικό -και από τόπος πρόκλησης ατυχημάτων σε τόπος έκλυσης της ηδονής. Διαβαίνοντας την πύλη αυτή, ο ήρωας θα βγει από τον παράδεισο -επικράτεια της μητέρας- και θα εισέλθει στον κόσμο της ενήλικης ζωής: είναι η απελευθέρωση της επιθυμίας, το εισιτήριο για τη συμβολική και πραγματική ενηλικίωση του.
Όμως αυτό το επεισόδιο συνιστά και την αληθινή Ύβρη του ήρωα: έχει διαπράξει μια συμβολική μητροκτονία. Η άνευ όρων παράδοσή του στην λαγνεία της Raquel σημαίνει και απιστία ως προς την "μέλλουσα" σύζυγο: αυτή όμως είναι μια τυπική μητρική φιγούρα, ένα υποκατάστατο της αληθινής μητέρας. Η προδοσία λοιπόν του ήρωα του είναι διπλή. Ο Oliviero έχει πάψει να είναι καλός "σύζυγος" και ταυτόχρονα έχει πάψει να είναι καλός υιός. Ο Oliviero δεν επιστρέφει πίσω στο σπίτι ως υιός που εκτέλεσε την τελευταία επιθυμία της μητέρας του, αλλά ως ένας ενήλικας, εραστής μίας γυναίκας: η παρθενία του έχει οριστικά απολεσθεί και ο ίδιος έχει παραβιάσει τον μητρικό νόμο, έχει αρνηθεί την ρόλο του "παρθένου υιού". Αυτή του η πράξη συνιστά, σε συμβολικό επίπεδο, άρνηση της μητρικής τάξης, μητροκτονία.
Γι' αυτήν την Ύβρη απέναντι στην μητέρα, δεν υπάρχει η τιμωρία -ή μάλλον η "τιμωρία" είναι ο πραγματικός, εκτός από το συμβολικό, θάνατο της μητέρας: αυτός όμως συνιστά και την πραγματική απελευθέρωση του ήρωα. Έτσι δεν είναι παράξενο ότι ενώ το ταξίδι προς την πόλη -η απομάκρυνση δηλαδή από την μητέρα- ξεκινά με μια γέννηση και κορυφώνεται με τη σεξουαλική ένωση Raquel- Oliviero, το ταξίδι της επιστροφής (στην μητέρα) σκιάζεται από την παρουσία του θανάτου. Η κηδεία του μικρού κοριτσιού, που αλλάζει την ατμόσφαιρα στο λεωφορείο, είναι ένα προμήνυμα του θανάτου της μητέρας. Η συνδιαλλαγή του ήρωα με τον θάνατο ολοκληρώνει και την ουσιαστική ενηλικίωση του: μετά τον έρωτα μετέχει και του θανάτου.
Μυημένος στα μυστήρια της ζωής και μέτοχος των ερωτικών ηδονών, ελεύθερος πλέον από τα δεσμά της μητρικής οικογένειας και απούσας της μητέρας, ο Oliviero είναι έτοιμος να συστήσει τη δική του οικογένεια. Ατενίζοντας στο τέλος της ταινίας το νησί -τόπο όπου ο έρωτας διαβιεί- ο ήρωας και η αγαπημένη του είναι βέβαιοι: ο γάμος τους υπάρχει (4). Το ταξίδι προς το νησί επιτέλους θα πραγματοποιηθεί.

Δημήτρης Μπάμπας

1  Ανέβασμα στον ουρανό (Subida Al Cielo, 1951)  Σκηνοθεσία: Luis Buñuel.  Σενάριο: Luis Bunuel, Juan De La Cabada, Manuel Altolaguirre.  Φωτογραφία: Alex Phillips.  Μουσική: Gustavo Pittaluga.  Παίζουν: Esteban Marquez, Lilia Prado, Carmelita Gonzalez, Luis Aceves Castaneda, Roberto Cobo, Manuel Donde, Roberto Meyer, Beatriz Ramos. Υπόθεση: Ο Oliviero έχει μόλις παντρευτεί και ετοιμάζεται να περάσει την πρώτη νύχτα του γάμου σ' ένα απομονωμένο νησί. Όμως το ταξίδι του διακόπτεται από τον αδελφό του, ο οποίος τον ειδοποιεί ότι η μητέρα του είναι στα τελευταία. Ο Oliviero είναι αναγκασμένος να εκτελέσει την τελευταία επιθυμία της μητέρας του: να φέρει από την πόλη τον συμβολαιογράφο για να συντάξει τη διαθήκη της. Το ταξίδι που γίνεται μέσα από κακοτράχαλους δρόμους είναι καθοριστικό για τον ήρωα: θα έρθει σε επαφή με την Raquel, μια παλιά του φίλη. Η σχέση της μαζί της, αλλά και οι περιπέτειες του ταξιδιού θα αλλάξουν τον ήρωα.
2  Ο ήρωας ακόμα και κατά τη διάρκεια του ταξιδιού δέχεται συνεχώς υπομνήσεις της μητρικής παρουσίας. Δεν είναι μόνο τα βλέμματα συμπάθειας του ήρωα προς την έγκυο. Είναι κυρίως η σχέση του οδηγού του λεωφορείου με την μητέρα του, η έκφραση μιας υπερβολική υικής αγάπης, που μοιάζει να φωτίζει διαρκώς τη σχέση του ήρωα με την απούσα μητέρα του.
3  Ίσως η πιο καθοριστική σκηνή της ταινίας, το όνειρο του ήρωα , μοιάζει να κωδικοποιεί την κατάσταση του ήρωα: η Raquel ντυμένη ως νύφη, η φλούδα του μήλου που ως ομφάλιος λώρος συνδέει τον ήρωα με την μητέρα του, το ίδιο το μήλο ως απαγορευμένος καρπός. Χρησιμοποιώντας τη συμβολική του ονείρου, ο Bunuel, δεν περιγράφει μόνο την ψυχολογία του ήρωα: προσφέρει παράλληλα, με σαφήνεια και καθαρότητα, όλες τις βασικές συγκρούσεις που διατρέχουν τη δραματική πλοκή.
4 Με μια κίνηση γεμάτη κρυφή ειρωνεία, ο Bunuel ολοκληρώνει την ευτυχία (;) του ζεύγους αποκαλύπτοντας και το νεοαποκτηθέν τέκνο τους: είναι ο μικρός αδελφός του ήρωα. Αυτός τον οποίο έγιναν όλα  -το ταξίδι του ήρωα για να φέρει τον συμβολαιογράφο, η πλαστογραφία της διαθήκης- είναι και αυτός που ολοκληρώνει την οικογενειακή ευτυχία του Oliviero.