του Ermanno Olmi
(κείμενο του Βασίλη Ραφαηλίδη)

Ο χρόνος σταμάτησε/ Il tempo si è fermato (1959) ήταν ο τίτλος της πρώτης μεγάλου μήκους ταινίας του πατριάρχη της ιταλικής νουβέλ βαγκ. Ο χρόνος στην κυριολεξία σταμάτησε και στη δεύτερη ταινία του, τη Η θέση/ Il Posto (1961). Δε συμβαίνει τίποτα το αξιοσημείωτο σ'αυτό το φιλμ. Τα μικρογεγονότα απλώς περιγράφονται, ή, καλύτερα, καταγράφονται με τη μεγαλύτερη δυνατή πιστότητα, χωρίς καμία απολύτως συμβολική προέκταση, απογυμνωμένα από κάθε διδακτική ή συνειρμική δυνατότητα. Είναι μια απλή ταινία που μιλάει για απλούστατα πράγματα με μια αφοπλιστική απλότητα που δεν αφήνει κανένα περιθώριο για παρερμηνείες. Ωστόσο, αυτές οι ταπεινές αλήθειες για τις οποίες κανείς δε μιλάει γιατί θεωρούνται αυταπόδεικτες ως μαθηματικά αξιώματα, για τον Όλμι/ Ermanno Olmi έχουν ανάγκη από μία σχολαστική καταγραφή τέλεια ντοκουμενταρισμένη, για να καταδειχθεί η πρωταρχικότητά τους και το αναλλοίωτο στοιχείο αιωνιότητας που εμπεριέχουν.
Σ' όλες τις ταινίες του Όλμι, οι συσσωρευμένες μικρολεπτομέρειες περιστρέφονται σε σταθερές τροχιές γύρω από έναν άξονα, τη δουλειά, όχι για ν'αποδείξουν την αβάσταχτη αναγκαιότητά της, όπως στον Παζολίνι, αλλά για να ταξινομηθούν οι βίδες και οι βιδίτσες με τις οποίες βιδώνεται και ξεβιδώνεται ο εργαζόμενος στις μηχανές και στους συναδέλφους του. Η μόνη φιλοδοξία του Όλμι είναι να μας κάνει να διακρίνουμε την ποιότητα του μετάλλου της βίδας που μας κρατάει κολλημένους σ'εναν δαιδαλώδη μηχανισμό. Ο ήρωάς του κολλάει στην καριέρα του όπως μια βίδα σ'ενα μεγάλο μηχάνημα, χωρίς καμιά δυνατότητα διαφυγής. Ο Όλμι δεν λέει ότι ο δεκαοκτάχρονος ήρωάς του θα αλλοτριωθεί από το κατεστημένο, μια κι έγινε βίδα του, αλλά ότι ο «μηχανισμός»προϋποθέτει την αλλοτρίωση του ατόμου για να δουλέψει χωρίς τριξίματα και κραδασμούς. Η συγκολλητική ουσία που σφιχτοδένει τα γρανάζια, είναι το δέλεαρ μιας σίγουρης δουλειάς και μιας βέβαιης σύνταξης, μ'άλλα λόγια μιας «θέσης» μέσα στον κοινωνικό μηχανισμό, που όλο τον λαδώνουν κι όλο τρίζει.
Ο Όλμι σε καμία περίπτωση δεν πρέπει να θεωρείται ως επίγονος του νεορεαλισμού μόνο και μόνο γιατί ενδιαφέρεται για τον τρόπο λειτουργίας του κοινωνικού μηχανισμού. Ο νεορεαλισμός παίρνει τους ήρωές του από το δρόμο και της καθημερινότητα, αλλά απογυμνώνει και γενικεύει τα προβλήματά τους. Ο Όλμι, ωστόσο, ποτέ δεν ασχολήθηκε με το θέμα της ανεργίας, της στέγης, της ανάγκης για επιβίωση με κάθε τρόπο. Αντίθετα με τους νεορεαλιστές, ενδιαφέρεται για τα άτομα που ήδη ανήκουν στη μεγάλη συμβιβασμένη μάζα, κι όχι για τους εξεγερμένους και τους αποδιωγμένους. Ενδιαφέρεται για το «μηχανισμό» αυτόν καθ'εαυτόν, κι όχι για ένα εξάρτημά του.
Εφτά χρόνια δουλειάς στη βιομηχανική εταιρεία του Μιλάνου «Έντισον-Βόλτα» -για λογαριασμό της οποίας γύρισε 30 ταινίες μικρού μήκους- κάτι του δίδαξαν για τον τρόπο λειτουργίας του «μηχανισμού». Εκεί έμαθε τι σημαίνει «τέλεια κουρδισμένη δουλειά», καταγράφοντας με την κάμερά του τον τρόπο με τον οποίο δούλευαν και σκέπτονταν οι εργαζόμενοι. Το 1953, που προσελήφθη στην εταιρεία, ήταν μόλις 22 χρονών -γεννήθηκε το 1931- και είχε κιόλας στο ενεργητικό του μια αξιόλογη καριέρα ως ηθοποιός και θεατρικός σκηνοθέτης. Στην «Έντισον» έγινε και αυτός μία ασήμαντη βίδα που τη βίδωναν τ' αφεντικά του χρησιμοποιώντας για κατσαβίδι μια κάμερα. Δηλαδή, γύριζε ταινίες κατά παραγγελίαν, ώσπου μια μέρα το μπουλόνι έσπασε και η μικρού μήκους ταινία Ο χρόνος σταμάτησε / Il tempo si è fermato μάκρυνε -παρά τις διαμαρτυρίες της «Έντισον» κι έγινε μεγάλη και κατέπληξε τους κριτές στο Φεστιβάλ Βενετίας, το 1960. Πράγμα που σημαίνει ότι η βίδα σπάει από το πολύ σφίξιμο κι ότι τα γρανάζια δεν είναι τόσο γερά όσο φαίνονται. Η θέση (1961) ήταν η ταινία με την οποία γιόρτασε την ελευθερία του. Το 1962 γυρίζει την τρίτη ταινία του -Οι αρραβωνιασμένοι/ I fidanzati - και το 1964 την τέταρτη -Ήρθε ένας άνθρωπος /E venne un uomo - και μαζί με τον άνθρωπο ήρθε κι ένας σκηνοθέτης, ο αξιολογότερος, ίσως, της καινούργιας γενιάς των Ιταλών κινηματογραφιστών.

(Το κείμενο του Βασίλη Ραφαηλίδη δημοσιεύτηκε ως πρόγραμμα του κινηματογράφου STUDIO, 1968)