(…Και ο πέμπτος καβαλάρης είναι ο φόβος)
του Zbyněk Brynych

Από τα σπουδαία έργα της πλούσιας τσεχοσλοβάκικης σχολής το όχι τόσο γνωστό «…Και ο πέμπτος καβαλάρης είναι ο φόβος» μαρτυρά τη δεξιοτεχνία στο σινεμά ως προς την χρήση της παραβολής, καθώς και στην εμπνευσμένα μεταμφιεσμένη κριτική του απολυταρχικού καθεστώτος στις χώρες του πρώην Ανατολικού μπλοκ.
Η δράση εκτυλίσσεται στο εσωτερικό ενός δαιδαλώδους κτιρίου με ελικοειδή κλιμακοστάσια και απειλητικούς ήχους που προέρχονται από τα βήματα τόσο των ενοίκων όσο και της αστυνομίας η οποία εισβάλλει για να διερευνήσει ένα «έγκλημα». Εκεί ο Εβραίος γιατρός Braun θα κληθεί να χορηγήσει μορφίνη στον τραυματισμένο και κυνηγημένο αντιστασιακό τραυματία. Μόνο που η μορφίνη σπανίζει και συνεπώς ο Braun θα αναγκαστεί να υπερβεί τον πραγματισμό του που του υπαγορεύει το ένστικτο επιβίωσης, αλλά και η επίγνωση της κλονισμένης του υγείας, και να σκεφτεί ιδεαλιστικά με βάση το καθήκον. Η επιτυχημένη αποστολή θα συνοδευτεί από μια εφιαλτική επιστροφή της μυστικής αστυνομίας να εισβάλλει στο κτίριο, προκειμένου να εντοπίσει, ψάχνοντας από διαμέρισμα σε διαμέρισμα τον κυνηγημένο και τους ενοίκους να κερώνουν από τον φόβο τους, μετατρεπόμενοι, με τον τρόπο τους ο καθένας,  συνένοχοι στο έγκλημα που θα διαδραματιστεί. Μοναδική εξαίρεση ίσως ο αστός δικηγόρος Karel ο οποίος και ανθίσταται κάπως –αινιγματικά τα δύο πλάνα με το γυναικείο ομοίωμα από την Αφρική: εξωτισμός ή μήπως επαφή με το αρχέγονα ένστικτα οικουμενικότητας του είδους; Αν συνδυαστεί με τη σκηνή όπου δεν ενδίδει στη πίεση του χαφιέ της πολυκατοικίας ίσως η ερμηνεία να οδηγείται προς τη δεύτερη εκδοχή.
 Αυτό το καφκικό σε ατμόσφαιρα έργο αρχίζει με εικόνες της Ναζιστικής κατοχής στην Πράγα (ανατριχιαστικό το ελλειπτικό πλάνο στην καμινάδα έξω από το παράθυρο του Braun) και τις μετατρέπει σταδιακά σε καρμπόν του κομμουνιστικού καθεστώτος, όπου το φιλμάρισμα των διαμερισμάτων τα αναπαριστά σαν κελιά φυλακής. Η ταινία μιλά όμως και για τον φασισμό της καθημερινότητας εντός ενός κλειστού συστήματος, φασισμός ο οποίος μετατρέπεται σε «κλουβί» διάχυτου φόβου. Ο Brynych φιλμάρει τον Braun απέναντι από τοίχους με κρεμάμενα αντικείμενα∙ συνήθως ρολόγια με το πάγωμα του χρόνου να λειτουργεί ως ο συνδετικός κρίκος στην αριστοτεχνική μετάβαση από τη ναζιστική στην κομμουνιστική τρομοκρατία. Στη δε αρχή της ταινίας με δύο όμορφα τράβελινγκ -από χαμηλή γωνία- τον ακολουθεί στο εσωτερικό του μεγαλοπρεπούς κτιρίου όπου έχουν κατασχεθεί και καταγράφονται οι περιουσίες των Εβραίων. Το ίδιο συμβαίνει και με τα μουσικά όργανα που έχουν αφαιρεθεί από τα θύματα και που ο ίδιος έχει περισώσει -για τον εαυτό του μαζί με την γηραιά πιανίστα στο κτίριο όπου ζει.
Η σκηνή στο κλαμπ όπου ο Braun αναζητά πληροφορίες για τον τρόπο με τον οποίο θα βρει μορφίνη αλλά και αυτή που διαδραματίζεται στο εβραϊκό σανατόριο με γκροτέσκες φιγούρες δεν αφήνουν πολλές αμφιβολίες για το αν αποτέλεσαν, ειδικά η δεύτερη, πηγή έμπνευσής για τον Milos Forman στη «Φωλιά του Κούκου». Ο δε Mr. Fanta (γνωστή βιομηχανία ποτών που δημιουργήθηκε στο ναζιστικό καθεστώς) θυμίζει κάτι από τον περίφημο Peter Lorre σε μια ταινία όμως που, έτσι κι αλλιώς, σφύζει από εξπρεσιονιστική κινηματογράφηση και ατμόσφαιρα: Είναι η επιτομή της κοινοτοπίας του Κακού όπου ο Mr.Fanta, ως πληροφοριοδότης εφαρμόζει το διάταγμα 44-8-11 βάσει του οποίου καλούνται οι πολίτες να αναφέρουν αμέσως πληροφορίες στις αρχές προκειμένου να ενισχύσουν τη δική τους ασφάλεια.
Εφιαλτικό και παγερό, έξοχα φωτογραφημένο, και ένα από τα καλύτερα έργα κριτικής στον ολοκληρωτισμό.

Σπύρος Γάγγας

A pátý jezdec je strach /…Και ο πέμπτος καβαλάρης είναι ο φόβος (Zbyněk Brynych, Τσεχοσλοβακία, 1965)