Θεωρείται ως ένα από τα πιο σημαντικά πρόσωπα στον χώρο του ανεξάρτητου αμερικάνου σινεμά. Ο Bob Rafelson ανήκει σε μια γενιά αμερικάνων σκηνοθετών που στα τέλη της δεκαετίας του 60 και στην δεκαετία του 70 άλλαξαν το τοπίο στον χώρο του αμερικάνικου σινεμά. Αρνήθηκε το κινηματογραφικά είδη, αμφισβήτησε τον συντηρητισμό των χολιγουντιανών στούντιο και με το έργο του επέτρεψε στους ανέμους της αλλαγής να εισβάλλουν βίαια στο τελματώδες κινηματογραφικό τοπίο.
Ανιψιός του διάσημου σεναριογράφου και θεατρικού συγγραφέα Samson Raphaelson (συνεργάτη του Ernest Lubitsch και του Hitchcock, στο Suspicion), ο Bob Rafelson αρνήθηκε την συμβατική εκπαίδευση και από νεαρή ηλικία εκτέθηκε στις περιπέτειες μιας ζωής χωρίς δεσμεύσεις. Καβαλάρης σε rodeo, ναύτης σε υπερωκεάνιο, ντράμερ σε συγκρότημα τζαζ κατέληξε να σπουδάσει φιλοσοφία στο πανεπιστήμιο. Ασχολήθηκε με το ραδιόφωνο και τελικά κατέληξε στην τηλεόραση γράφοντας σενάρια. Μαζί με τους φίλους του Bert Schneider και Steve Blauner δημιούργησαν την εταιρεία παραγωγής BBS. "Κατασκεύασαν" το γκρουπ The Monkees, την αμερικάνικη απάντηση στους Beatles, με αφορμή το ομώνυμο τηλεοπτικό σόου. Το 1968 είναι ο πρώτος σταθμός μιας συνεργασίας που διαρκεί για όλο το διάστημα της καριέρας του: ο Bob Rafeslson έγραψε μαζί με τον Jack Nicholson το σενάριο της ταινίας Head. Σκηνοθετώντας την ο Rafelson κατέγραψε όλη την σουρεαλιστική ατμόσφαιρα, όλη την ποικιλία χρωμάτων, ρυθμών και μουσικών της δεκαετίας του 60. Προϊόντα της συνεργασίας Rafeslson - Nicholson είναι οι τρεις ταινίες που σημαδεύουν ανεξίτηλα τόσο την καριέρα του Rafeslson όσο και το σώμα του αμερικάνικου κινηματογράφου.
Ο πρώτος σημαντικός σταθμός αυτής της συνεργασίας είναι ένα εμβληματικό φιλμ, για τον χώρο του ανεξάρτητου σινεμά, το Five Easy Pieces (1970). Εδώ ο Jack Nicholson υποδύεται έναν τυχοδιώκτη, ο οποίος δουλεύει στις πετρελαιοπηγές του αμερικάνικου νότου. Όμως καθώς η αφήγηση εξελίσσεται γρήγορα αποδεικνύεται ότι ο παρορμητικός και συχνά βίαιος χαρακτήρας που επιδεικνύει δεν είναι παρά ένα προσωπείο. Πίσω απ' αυτό υπάρχει η δυσανεξία και η δυσφορία ενός διανοούμενου, ενός εκλεπτυσμένου πιανίστα κλασσικής μουσικής. Η δραματική πλοκή επικεντρώνεται σ' αυτή τη διαδικασία σταδιακής αποκάλυψης του παρελθόντός του και στο πώς ο κεντρικός χαρακτήρας τοποθετείται συναισθηματικά απέναντι στον κόσμο που τον περιβάλλει. Διανύοντας μία διαδρομή από τον νότο προς το οικογενειακό σπίτι του, ο ήρωας βρίσκεται αντιμέτωπος με ότι ήθελε να ξορκίσει: με τον συντηρητισμό, την απουσία ζωτικότητας και την υποβολή (όχι άμεση αλλά έμμεση) μιας επιβλητικής οικογενειακής παράδοσης. Η ταινία καταγράφει μ' έναν ιδιοφυή τρόπο όλη την δυσφορία της αμερικάνικης νεολαίας απέναντι σ' ότι συνιστά το οικογενειακό φαινόμενο. Η τελική επιλογή του ήρωα είναι σύμφωνη με το ιδεολογικό κλίμα της εποχής: επιλέγει την ελευθερία, αρνείται τις δεσμεύσεις και καταλήγει πάλι πίσω στον δρόμο, περιπλανώμενος μέσα στο αχανές τοπίο της αμερικάνικης ηπείρου.
Η δεύτερη ταινία που υπήρξε καθοριστική για την καριέρα του Bob Rafelson είναι το King of Marvin Gardens (1972). Και εδώ στον κεντρικό ρόλο θα συναντήσουμε τον Jack Nickolson και είναι ακριβώς αυτό που κάνει την ταινία να μοιάζει ως η άλλη πλευρά του ιδίου νομίσματος. Εδώ ο Nickolson υποδύεται, όχι έναν επαναστάτη, αλλά έναν προσηλωμένο στις συμβατικότητες διανοούμενο. Παρουσιαστής μιας ραδιοφωνικής εκπομπής ο κεντρικός χαρακτήρας μοιάζει να ζει μία ζωή χωρίς δράση και κίνηση. Μόνη διέξοδος είναι η δημιουργία φανταστικών ιστοριών που αφηγείται στους ακροατές της εκπομπής του. Ένα τηλεφώνημα διαταράσσει την γαλήνη και την ηρεμία του: ο αδελφός του τον καλεί να τον συναντήσει στο Atlantic City, πόλη θέρετρο στην Ανατολική Ακτή των ΗΠΑ. Περιπλανώμενος μέσα σ' αυτή την πόλη, τις κρύες μέρες του χειμώνα, ο ήρωας ονειροπολεί. Ο αδελφός του και οι φίλες του που τον συνοδεύουν, η περιπετειώδης ζωή που ζει και οι επικίνδυνες συναναστροφές του, όλα δημιουργούν ένα περιβάλλον ανοίκειο για τον ήρωα. Εδώ βρισκόμαστε στις επικράτειες του αμερικάνικου ονείρου, δηλαδή στον χώρο της απόδρασης από την τετριμμένη καθημερινότητα και της εισόδου στο μυθικό Αλλού. Για τον ήρωα είναι μέσα από την σχέση με τον αδελφό του, που προκύπτει είναι η ανάγκή του να εγκαταλείψει την κενότητα της ζωής που ζει και να αναζητήσει τις εντάσεις μίας περιπετειώδους ζωής. Όμως η ταινία είναι μία τραγωδία: ο ήρωας αδύναμος να ξεκινήσει το μεγάλο ταξίδι, θα διαλύσει τις αυταπάτες του αδελφού και θα επιστρέψει συντετριμμένος πίσω στο σπίτι.
Τρίτη ταινία αυτής της επιτυχούς συνεργασίας είναι η διασκευή ενός εμβληματικού μυθιστορήματος της νουάρ μυθολογίας, Ο Ταχυδρόμος κτυπούσε πάντα δύο φορές (The Postman Always Ring Twice, 1981). Η ταινία αφηγείται την ένοχη σχέση μιας παντρεμένης και ενός hobo (ένας περιπλανώμενου) στην Αμερική την δεκαετία του 30, εν μέσω της μεγάλης οικονομικής κρίσης. Μια σχέση που θα οδηγήσει τους δύο κολασμένους εραστές -τον Nicholson και την Jessica Lange- στο να δολοφονήσουν τον απατημένο σύζυγο. Ο Rafelson επικεντρώνεται στον παράφορα έρωτα και στο πως αυτός μπορεί να οδηγήσει αυτά τα δύο άτομα να αψηφήσουν τους νόμους και την κοινωνία. Ταινία ενός απολύτου έρωτα, μανιφέστο ενός ερωτισμού χωρίς όρια, ο Ταχυδρόμος... είναι επιπλέον και μια ταινία για το κλειστό σύμπαν που ζουν δυο εραστές: εδώ είναι ο πόθος που κυβερνά και σ' αυτόν υποτάσσονται όλοι. Ο Ταχυδρόμος
υπήρξε μια επιτυχία της εποχής και επιβεβαίωσε την εικόνα του Nicholson ως ενός εμβληματικού σταρ για τις δεκαετίες του 70 & 80.
Αν και η καριέρα του Bob Rafelson δεν περιορίζεται μόνο σ' αυτές τις τρεις ταινίες, είναι ακριβώς αυτές που συγκροτούν το σκηνοθετικό του πρόσωπο. Ωστόσο ταινίες όπως το ψυχολογικό θρίλερ Black Widow (1987) ή το επικό Mountains of the Moon (1990) δεν αποτελούν υποσημειώσεις στην καριέρα του Bob Rafelson. Μας αποκαλύπτουν, με έμμεσο τρόπο, το χώρο στον οποίο κινήθηκε: το σινεμά του αφηγείται ιστορίες απόδρασης από το αστικό τοπίο, άρνησης της κρατούσας ηθικής. Επιπλέον οι ταινίες του αποκαλύπτουν και κάτι άλλο: την έλξη που τού ασκούν πρόσωπα που επιλέγουν να ζήσουν μία ζωή σε διαρκή ένταση, πρόσωπα που αποστρέφονται το τέλμα, την ακινησία, τις συμβατικότητες, που αφήνονται στην περιπέτεια, το χάος, την κίνηση. Σ' αυτά τα πρόσωπα είναι αφιερωμένες οι ταινίες του Bob Rafelson.
Δημήτρης Μπάμπας
