Διανοούμενος, κριτικός κινηματογράφου (στα νεανικά του χρόνια), δοκιμιογράφος και διηγηματογράφος, ο Ζιβογίν Πάβλοβιτς (Zivojin Pavlovic) αποτελεί μια ιδιαίτερη περίπτωση κινηματογραφιστή: η καριέρα του αναπτύχθηκε την εποχή της ακμής του Γιουγκοσλαβικού κινηματογράφου, μέσα από δυσκολίες και αντιξοότητες, καθώς βρέθηκε πολύ συχνά κατηγορούμενος από τις αρχές γιατί οι ταινίες του είχαν «αρνητική επιρροή στο κοινό» ή γιατί ήταν «αρνητικές και απαισιόδοξες». Παρ’ όλες όμως τις δυσκολίες που αντιμετώπισε γνώρισε την αποδοχή και την κριτική ευαρέσκεια στην Δύση: βραβεύτηκε στη Βενετία - με τον Χρυσό Λέοντα για την ταινία The Ambush-, στο Βερολίνο για την ταινία Το Ξύπνημα Του Αρουραίου…
Προσέγγισε τον κινηματογράφο αρχικά σαν φανατικός σινεφίλ: η απέριττη αισθητική του Σουηδικού βουβού κινηματογράφου, η δύναμη των Ρώσων κινηματογραφιστών, οι σκοτεινές εικόνες του Γερμανικού εξπρεσιονισμού, η κοινωνική ευαισθησία του Ιταλικού νεορεαλισμού, ο επαγγελματισμός των Αμερικάνων μαστόρων, ήταν ορισμένα από τα στοιχεία που τον γοήτευσαν κατά την διάρκεια της μαθητείας του στις σκοτεινές αίθουσες.
Θα ενταχθεί στο κίνημα του ερασιτεχνικού κινηματογράφο, που ανθεί εκείνη την εποχή στη Γιουγκοσλαβία μαζί με αργότερα γνωστά ονόματα όπως ο Μακαβέγιεφ. Το ξεκίνημα του ως σκηνοθέτη ταινιών μυθοπλασίας είναι γεμάτο προβλήματα καθώς τόσο το ύφος του, όσο και το περιεχόμενο των ταινιών του είναι αρκετά σκληρό για τα δεδομένα του Τιτοϊκού καθεστώτος. Αργότερα θα εκδιωχθεί από την Ακαδημία Κινηματογράφου, όπου διδάσκει, γιατί υπάρχει κίνδυνος η διδασκαλία του να επηρεάσει αρνητικά τους νέους.
Μέσα στις ταινίες του μπορούμε να διακρίνουμε άμεσες κοινωνικές αναφορές, αλλά και έμμεσες νύξεις για την κατάσταση της τότε Γιουγκοσλαβίας. Ο σκηνοθέτης επιμένει να θέτει το βλέμμα του θεατή «επί τον τύπο των ήλων», να αγγίζει τις ανοιχτές πληγές τις ενιαίας τότε Γιουγκοσλαβίας, να διαλύει τις κυρίαρχες ψευδαισθήσεις, να αρνείται να διαπραγματευτεί την ηθική του. Οι εικόνες των ταινιών ρεαλιστικές, σχεδόν ωμές και βίαιες, απαισιόδοξες και σκοτεινές, καταγράφουν την πραγματικότητα, χωρίς συμβιβασμούς, ωραιοποιήσεις και ψιμύθια…

ΟΙ ΤΑΙΝΙΕΣ

ΤΟ ΞΥΠΝΗΜΑ ΤΟΥ ΑΡΟΥΡΑΙΟΥ / Buđenje pacova (The Rats Woke Up) (1967)
Ο Βέλιμιρ, είναι ο μοναχικός ήρωας σ’ αυτήν τη βραβευμένη στο Βερολίνο ταινία του Πάβλοβιτς. Ζει μάλλον απομονωμένος σε μία μικρή επαρχιακή πόλης. Έξοδος από την απομόνωση του και τη μοναξιά, τού προσφέρει η χορωδία της μικρής πόλης- η μοναδική του επαφή με τον εξωτερικό κόσμο. Όμως είναι η προσπάθεια του να βρει χρήματα για την άρρωστή αδελφή του, που βγάζει τον Βέλιμιρ, από αυτήν την κατάσταση της ιδιότυπης απομόνωσης. Θα αρνηθεί να καταφύγει στην παρανομία, για να αποκτήσει τα χρήματα και δεν θα αργήσει να γνωρίσει τον έρωτα στο πρόσωπο μιας νεαρής κοπέλας. Καθώς ο έρωτας θα αλλάξει την αντίληψη του για την ζωή, αποφασίζει να δανειστεί χρήματα. Ωστόσο είναι η κοπέλα, με την οποία είναι ερωτευμένος, που θα φύγει μαζί με τα χρήματα που ο Βέλιμιρ, δανείστηκε. Η επιστροφή πίσω στη μοναχική ζωή, μετά από αυτό το σύντομο διάλειμμα, είναι η μόνη και αναγκαστική κίνηση για τον ήρωα…
Αυτή πικρή, ωμή ταινία του Πάβλοβιτς τον τοποθέτησε μέσα στο τοπίο του Ευρωπαϊκού κινηματογράφου. Ο ωμός και σχεδόν βίαιος ρεαλισμός, η καταγραφή μιας πραγματικότητας χωρίς εξωραϊσμούς ή ωραιοποιήσεις, προσδιορίζει το ύφος της ταινίας. Ο Πάβλοβιτς αρνείται να θέσει υπό διαπραγμάτευση την προσωπική ηθική ή την αισθητική του, δεν επιτρέπει τις ψευδαισθήσεις να ανθίσουν…

ΟΤΑΝ ΘΑ ‘ΜΑΙ ΠΙΑ ΝΕΚΡΟΣ/ Kad budem mrtav i beo (When I Am Dead and Gone) (1967)
Ταινία του 1967, έχει στο κέντρο της αφήγησης δύο νέους, τον Γιάνκο και κοπέλα του την Λίλικα. Άνεργοι και οι δύο, δεν καταφέρουν, παρ’ όλες τις προσπάθειες τους, να βρουν δουλειά. Έτσι η παρανομία μοιάζει ως η μόνη διέξοδος στην απελπισία τους. Ο Γιάνκο καταφεύγει στη ληστεία, αλλά στην προσπάθεια του να διαφύγει, φεύγει κρυφά και χάνεται από την Λίλικα. Περιπλανιέται αναζητώντας χρήματα, αλλά όλες οι απόπειρες είναι αποτυχημένες. Όταν μετά από περιπλανήσεις θα συναντήσει ξανά τυχαία την Λίλικα, θα διαπιστώσει ότι και αυτή είχε ακολουθήσει μια ανάλογη διαδρομή. Όμως και σ’ αυτήν η μοίρα δεν έδειξε το καλό της πρόσωπο. Οι δύο νέοι δεν το βάζουν κάτω, καταστρώνοντας πάλι νέα σχέδια για την επιβίωση τους. Όμως η ελπίδα ή επιτυχία δεν πρόκειται ούτε τώρα να τους χαμογελάσει…
Στην αφήγηση της ταινίας του Πάβλοβιτς, η περιπλάνηση στις πόλεις της Γιουγκοσλαβίας είναι κεντρικό στοιχείο. Μέσα από την περιήγηση, αυτών των σχεδόν Ντοστογιεφσκικών ηρώων, αναδύεται μία αίσθηση αποτυχίας, μία κατάσταση αποκλεισμού. Η καλή τύχη δεν χαμογελάει στους δύο νέους και η διέξοδος απλώς δεν υπάρχει. «Αρνητικός και απαισιόδοξος» ο σκηνοθέτης –σύμφωνα με τους τότε κρατούντες-, πικρός και ωμός, καταγράφει με τις εικόνες της ταινίας του, ένα κλίμα εξαθλίωσης τόσο υλικής όσο (και αυτό είναι σημαντικότερο) ηθικής…

ΤΟ ΦΤΕΡΟΥΓΙΣΜΑ ΤΟΥ ΝΕΚΡΟΥ ΠΟΥΛΙΟΥ/ Let mrtve ptice (Flight of a Dead Bird) (1973)
Ο τόπος είναι μικρό απομονωμένο χωριό κοντά στα σύνορα με την Αυστρία, στην βορειότερη δημοκρατία της ενιαίας τότε Γιουγκοσλαβικής Ομοσπονδίας, στην Σλοβενία. Το χωριό είναι σχεδόν έρημο στην διάρκεια της εβδομάδας καθώς οι κάτοικοί του, δουλεύουν ως μετανάστες στη Αυστρία. Κάθε Σαββατοκύριακο όμως αποκτά ζωή αφού όλοι τότε επιστρέφουν. Σ’ αυτό το χωριό ζει η ηρωίδα, η Ανίκα, παντρεμένη με τον κατά πολύ μεγαλύτερο της, τον Τζας. Η Ανίκα αισθάνεται παραμελημένη καθώς ο σύζυγός της, κλεισμένος στον εαυτό του και στα προβλήματα του, την αγνοεί. Διέξοδο σ’ αυτήν την κατάσταση θα δώσει, η αναζωπύρωση ενός παλιού νεανικού της έρωτα. Όταν ο σύζυγός της φεύγει στην Αυστρία η Ανίκα συναντά τον εραστή της. Όμως ο Τζας δεν θα αργήσει να ανακαλύψει τον παράνομο δεσμό της γυναίκας του….
Ο Πάβλοβιτς χρησιμοποιεί αυτήν την ιστορία της προβληματικής σχέσης του ζευγαριού, ως ένα πρόσχημα για να μιλήσει για άλλα πράγματα, για να αρθρώσει έναν κοινωνικό λόγο. Είναι αυτή η ιστορία ένας καθρέπτης μιας ολόκληρης κοινωνίας, όπου μέσα του αντανακλώνται η αδυναμία διαλόγου, η ανικανότητα της κοινωνίας να συμφιλιωθεί με τον εαυτό της, με την ηθική της, με τις αλλαγές που συμβαίνουν στο εσωτερικό της…

Ο ΛΙΠΟΤΑΚΤΗΣ/ Dezerter (The Deserter) (1992)
Βασισμένη σ’ ένα διήγημα του Φιόντορ Ντοστογιέφσκι (Ο Παντοτινός Σύζυγος) η πλέον πρόσφατη ταινία του Ζιβογίν Πάβλοβιτς –γυρισμένη το 1992- έχει ως σκηνικό τον εμφύλιο πόλεμο. Διαδραματίζεται στο Βούκοβαρ, πόλη που διεξήχθησαν αιματηρές μάχες την περίοδο των εμφύλιων συγκρούσεων, ανάμεσα σε Σέρβους και Κροάτες. Οι δύο ήρωες, ο Πάβλε και ο Αλέσκα, κάποτε αξιωματικοί των ενιαίου Γιουγκοσλαβικού στρατού, συναντώνται μετά από καιρό στο Βούκοβαρ. Τώρα ο ένας, ο Πάβλε, είναι λιποτάκτης, ενώ ο Αλέσκα είναι στρατιωτικός δικαστής. Κάποτε και οι δύο ερωτευμένοι με την ίδια γυναίκα, θα βρεθούν στο κέντρο δραματικών γεγονότων, που θα καταλήξουν στον θάνατο της κόρης του Πάβλε. Το ερώτημα για το ποιος είναι ο πραγματικός πατέρας της μικρής θα αναζωπυρώσει την παλιά έχθρα ανάμεσα στους δύο άνδρες. Αυτήν τη φορά όμως η σύγκρουσή τους είναι ακόμα πιο δυνατή…
Ο σκηνοθέτης χωρίς ποτέ να χάνει από την οπτική του το ρεαλιστικό περίγυρο της ταινίας -τον πόλεμο ανάμεσα σε Σέρβους και Κροάτες-, εστιάζει στη σχέση των δύο ανδρών και το παρελθόν τους. Το ύφος της ταινίας -πικρό και ωμό-, αλλά και η θέση του σκηνοθέτη στο χώρο του Γιουγκοσλαβικού κινηματογράφου –μια φωνή αμφισβήτησης και απαισιοδοξίας στα χρόνια του Τιτοϊσμού- προσδιορίζουν το τελικό αποτέλεσμα: Είναι η ταινία, μια αλληγορία για το μίσος των λαών, για τις ανοιχτές και χαίνουσες πληγές της χώρας, για τον εμφύλιο πόλεμο…

Δημήτρης Μπάμπας

* Το αφιέρωμα στον Zivojin Pavlovic παρουσιάστηκε στα πλαίσια του 38ου Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης (1998).