της Καλλιόπης Πουτούρογλου

Το νεαρό αγόρι πάνω στο μηχανάκι που διασχίζει τους δρόμους ενός βιομηχανικού προαστίου κρύβει πίσω από ένα ανέκφραστο πρόσωπο την ψυχική αναστάτωση μιας δύσκολης επιλογής. Αυτό το διφορούμενο και αινιγματικό βλέμμα το συναντάμε σε όλα τα παγωμένα πρόσωπα των ηρώων των αδελφών Dardenne. Εξωτερικά ψυχρά ή αδιάφορα, φαίνεται να ωρίμασαν πρόωρα μέσα σε έναν ελάχιστα φιλικό κόσμο. Ωστόσο ακόμα κι όταν οι εξωτερικές συνθήκες συνωμοτούν εναντίον τους, οι ήρωες των Βέλγων σκηνοθετών, μετέωροι πάντα ανάμεσα στον ατομισμό και την υπέρβασή του, αρνούνται στο τέλος να παραδώσουν αυτό που συνιστά τη βαθύτερη ουσία της ύπαρξής τους.

Ακολουθώντας τους ήρωες
Ο κινηματογράφος των Βέλγων σκηνοθετών αδελφών Dardenne βρίσκεται πολύ κοντά στα ρεαλιστικά ρεύματα του μεταπολεμικού ευρωπαϊκού σινεμά, και πιο συγκεκριμένα στο νεορεαλισμό. Χαρακτηρίζεται ωστόσο από μια απλότητα βαθύτερη και πιο ουσιαστική. Με την κάμερα στο χέρι να ακολουθεί τους κεντρικούς χαρακτήρες συνήθως απ’ το πλάι ή από πίσω και χρησιμοποιώντας φυσικό φωτισμό και ήχο το σινεμά των αδελφών Dardenne φέρνει το θεατή πολύ κοντά στους ήρωες, δημιουργώντας την αίσθηση μιας συνεχούς μετακίνησης αλλά και αβεβαιότητας για το επόμενο βήμα. Οι διαδρομές των προσώπων καταγράφονται σε χρόνο ενεστώτα, βήμα προς βήμα. Συχνά με πολύ κοντινά πλάνα που εστιάζουν σε μέλη του σώματος, όπως στο λαιμό, στα χέρια, στα μάτια. Οι διάλογοι στις ταινίες τους είναι οι απολύτως απαραίτητοι. Οι ήρωες σχεδιάζονται ως χαρακτήρες κυρίως μέσα από κινήσεις ή χειρονομίες που επαναλαμβάνονται με τρόπο σχεδόν τελετουργικό. Ενέργειες καθημερινές που φωτίζουν με κάποιο τρόπο τις προθέσεις τους ή μια πλευρά του χαρακτήρα τους, χωρίς όμως ποτέ να τις αποκαλύπτουν (1). . Μετακινήσεις με μηχανάκι αλλά και με λεωφορείο, το πέρασμα ενός αυτοκινητόδρομου, συναντήσεις στο ποτάμι, είναι σκηνές που επανέρχονται στις περισσότερες ταινίες τους. Κι ενώ ο θεατής μένει στη διάρκεια της πορείας των ηρώων μετέωρος και βυθισμένος στην αμφιβολία, στο τέλος βρίσκεται μπροστά σε μια αποκάλυψη. Οι σκηνοθέτες όμως και πάλι αποφεύγουν να δείξουν τα πάντα. Οι τελευταίες σκηνές κόβονται απότομα αφήνοντας πίσω τους μια αμήχανη έστω αίσθηση αισιοδοξίας κι ανοίγοντας ένα παράθυρο στην ελπίδα.

Αφιλόξενοι τόποι
«Η πολεοδομία χωρίζει τους ανθρώπους». Η φράση αυτή του Σαρτρ -με την οποία ξεκίνησε το master class ο Luc Dardenne στο πρόσφατο Φεστιβάλ Θεσσαλονίκης- είναι ενδεικτική της χρήσης των χώρων. Ο χώρος δεν είναι απλά και μόνο το σκηνικό. Οι δομές και οι λειτουργίες του καθορίζουν τη συμπεριφορά των ηρώων.
Το κινηματογραφικό τοπίο των αδελφών Dardenne είναι πάντα γκρίζο. Τα περίχωρα της βιομηχανικής πόλης Σερένγκ, στην περιοχή της Λιέγης. Ένα μάλλον απρόσωπο προαστιακό τοπίο που το οριοθετούν αερογέφυρες, αυτοκινητόδρομοι ταχείας κυκλοφορίας, βιομηχανικές εγκαταστάσεις και ένα ποτάμι. Μέσα σε αυτόν τον γενικό τόπο εμφανίζονται κάθε φορά μικρότεροι χώροι, εξωτερικοί αλλά και εσωτερικοί, μονάδες εργασίας ή κατοικίας: το συνεργείο αυτοκινήτων και το εργοτάξιο αλλά και τα μίζερα δωμάτια λαθρομεταναστών (La Promesse), το εργαστήριο ζαχαροπλαστικής και οι καντίνες αλλά και τα τροχόσπιτα (Rosetta), το ξυλουργείο (Le Fils), τα άσυλα αστέγων (L’ enfant), το καθαριστήριο και ένα προσωρινό διαμέρισμα (Le Silence de Lorna).
Ο χώρος στον οποίο διαδραματίζονται συνήθως οι ταινίες είναι ένας κλειστός τόπος εργασίας και συναλλαγής με έντονη κινητικότητα , που αντιμετωπίζεται ως μια πραγματικότητα γυμνή, χωρίς ίχνος ωραιοποίησης. Δίπλα σε αυτό το πεδίο η κατοικία είναι απλά το κατάλυμα, μια προσωρινή στέγη προστασίας που θυμίζει φυλακή (La Promesse, Rosetta, Le Silence de Lorna).
Στην πραγματικότητα η πόλη είναι απούσα. Οι ήρωες κινούνται στις παρυφές της. Ο απόηχός της φτάνει μόνο σε μας. Καμινάδες εργοστασίων, διερχόμενα αυτοκίνητα, αερογέφυρες και υπόγειες διαβάσεις, υποβαθμισμένες οικιστικές περιοχές. Χώροι πάντα ενδιάμεσοι. Μέσα σε αυτό το υποβαθμισμένο αστικό τοπίο κινούνται άτομα που ζουν στο περιθώριο των δυτικών κοινωνιών προσπαθώντας απεγνωσμένα να επιβιώσουν ή και να κερδίσουν την ευτυχία. Ωστόσο στα αγέλαστα πρόσωπά τους αντανακλάται ένας κόσμος σε παρακμή.

Πορτραίτα προσώπων
Στις ταινίες τους οι αδελφοί Dardenne εστιάζουν στα πρόσωπα και όχι στην αφήγηση μιας ιστορίας. Με τρόπο ρεαλιστικό παρακολουθούν τις κινήσεις τους σε κάθε τους βήμα. Πρόκειται κυρίως για εφήβους που ζουν στα όρια της κοινωνίας και αντιμετωπίζουν μια ιδιαίτερα σκληρή καθημερινότητα.. Η παραβατική συμπεριφορά τους και τα ψυχολογικά τους αδιέξοδα συνιστούν το σημείο αφετηρίας των Βέλγων δημιουργών. Οι ψυχικές διακυμάνσεις και τα εσωτερικά τους πάθη σωματοποιούνται έντονα.
Κι ενώ οι κοινοί τόποι στις ταινίες είναι αρκετοί, έτσι ώστε να μιλάμε για ομοιογενή θεματική και υφολογία, οι διαφορές τους είναι εξίσου αξιοπρόσεκτες. Σε μια διαδρομή δώδεκα χρόνων (1996-2008) από την La Promesse, έως την Le Silence de Lorna οι αδελφοί Dardenne επιστρέφουν στα ίδια μέρη με τους ίδιους πολλές φορές ηθοποιούς, εστιάζοντας όμως κάθε φορά σε διαφορετικές προσωπικές ιστορίες.
Οι ταινίες τους ξεκινούν συνήθως με το πρόσωπο που τους ενδιαφέρει. Η κάμερα παρακολουθεί τους ήρωες από απόσταση αναπνοής, ειδικά στη Rosetta και στο Le Fils, ταινίες στις οποίες οι σκηνοθέτες μένουν περισσότερο προσκολλημένοι στα πρόσωπα και στα ψυχικά τους πάθη.
Η εργασία αποτελεί από την αρχή σταθερό σημείο αναφοράς. Ο κόσμος των αδελφών Dardenne είναι αυτός της χειρωνακτικής εργασίας, άλλοτε νόμιμης κι άλλοτε παράνομης, τους ρυθμούς της οποίας ακολουθεί και ο κινηματογραφικός τους φακός με πιστότητα ταινίας ντοκιμαντέρ.
Έφηβοι με φόρμες εργασίας, ασκούμενοι τεχνίτες, εργάτες προσωρινοί για τις ανάγκες μιας μικροεπιχείρησης. Αλλά και παιδιά που φτάνουν από την παράβαση μέχρι το έγκλημα, χωρίς συνείδηση , -αρχικά τουλάχιστον-, του ηθικού βάρους των πράξεων τους. Η οικογενειακή στήριξη είναι ανύπαρκτη ή προβληματική και η ζωή τους κάθε άλλο παρά φυσιολογική για την ηλικία τους.
Οι ήρωες αυτοί αν και εντελώς διαφορετικοί ως χαρακτήρες φαίνεται ότι ακολουθούν μια κοινή πορεία. Κάτω από συνθήκες ένδειας ή εξάρτησης έρχονται αντιμέτωποι με ένα τεράστιο ηθικό δίλημμα που ξυπνάει μέσα τους το αίσθημα της ατομικής ευθύνης. Να αποστρέψουν το βλέμμα για να επιβιώσουν ή να απλώσουν το χέρι θυσιάζοντας την προσωπική τους ευτυχία; Η απόφαση που παίρνουν αποτελεί την έσχατη υπέρβαση. Από έναν κόσμο ψυχρό και συναισθηματικά αδιάφορο μεταβαίνουν στην αφύπνιση μιας ηθικής συνείδησης. Μέσα από εμπειρίες επώδυνες και την αναμέτρησή τους με τον «άλλον» οδηγούνται στη μετάνοια και την υπαρξιακή λύτρωση.

Ένας κινηματογράφος ουμανιστικός
Μια κοινωνία σε κρίση περιγράφεται στις ταινίες των αδελφών Dardenne. Το Ευρωπαϊκό όνειρο μοιάζει ανέφικτο για τους πολλούς, κυρίως για τους μετανάστες και ο ρατσισμός παραμονεύει παντού. Η ανεργία, ο κοινωνικός αποκλεισμός και η νεανική εγκληματικότητα είναι κάποια από τα προβλήματα που αναδύονται μέσα από τις ιστορίες τους. Ωστόσο, αν και υιοθετούν μια έντονη κριτική ματιά, οι Dardenne απέχουν από κάθε είδος διδακτισμού. Ο κινηματογράφος τους περισσότερο από κοινωνικός είναι ουμανιστικός. Εστιάζουν σε περιπέτειες και πάθη ανθρώπων που δοκιμάζονται και υποφέρουν όχι μόνο εξαιτίας ενός άγριου καπιταλιστικού συστήματος αλλά και προσωπικών επιλογών. Το ερώτημα για το αν τα πρόσωπα είναι πραγματικά υπεύθυνα για τις πράξεις τους ή απλώς θύματα δε φαίνεται να απασχολεί τόσο τους Βέλγους δημιουργούς . Είναι κυρίως «η αναμέτρηση με τις προσωπικές ερινύες» αυτή που αναδεικνύεται μέσα από τις ταινίες τους. Μέσα από μια διεργασία αργή και βασανιστική, οι ήρωες τους παίρνουν στο τέλος μια γενναία απόφαση που αναιρεί την προηγούμενη στάση τους. Μια νέα ηθική υπερισχύει που αναζητάει την ουσία της ύπαρξης στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια. Και που λειτουργεί ως μέσο συμφιλίωσης με τον σκληρό και άξενο κόσμο.

1 Η Rosetta αλλάζει πάντα με τον ίδιο τρόπο τα παπούτσια της μπαίνοντας στο δάσος, ο Roger κάνει τις ίδιες μηχανικές κινήσεις στο χώρο εργασίας, ο Bruno περιφέρεται συνεχώς με ένα κινητό και με ένα καρότσι σε έναν κόσμο που τα δεδομένα του αλλάζουν συνεχώς μεταβάλλοντας και το ρόλο των πραγμάτων.