Καταγραμμένος στη συνείδηση των θεατών σαν ένας σκηνοθέτης ταινιών εποχής, ο James Ivory βρίσκεται συχνά αντιμέτωπος με μία παρεξήγηση: έχοντας εστιάσει το βλέμμα του στο παρελθόν (τέλη 19ου-αρχές 20ου) και σε ένα συγκεκριμένο κοινωνικό στρώμα (των αστών) κινδυνεύει να αντιμετωπισθεί ως ένας καλός διεκπεραιωτής, ένας ικανός “μεταφορέας” του λογοτεχνικού ύφους του E. M. Forster/ Ε.Μ.Φόστερ ή του Henry James/ Χένρυ Τζαίημς. Υποκύπτοντας στη γοητεία του οπτικού ύφους του, ο θεατής κινδυνεύει να εκλάβει την ευγένεια των εικόνων, ως μετωνυμία μιας κοινωνικής ζωής χωρίς αιχμές και ακρότητες, όπου η μόνη διαταραχή είναι η αναστάτωση που φέρνει ο έρωτας. Χρειάζεται η προσεκτική θέαση των ταινιών του, για να αποκαλυφθούν οπτικές που βρίσκονται κάτω από τη λάμψη των εικόνων του και πίσω από μια σκηνοθετική χειρονομία, που ασφυκτιά μέσα σ’ ένα αυστηρό πρωτόκολλο.
Είναι όμως και οι κεντρικοί χαρακτήρες των ταινιών του που επίσης κινούνται δέσμιοι ενός αυστηρού πρωτοκόλλου και μίας ασφυκτικής κοινωνικής εξουσίας. Αιχμάλωτοι περισσότερο των κοινωνικών ηθών παρά των αισθημάτων τους, οι ήρωες του -αναζητώντας απεγνωσμένα την έξοδο από τον αφόρητο κομφορμισμό- διαθέτουν κάτι από την αμεριμνησία των μποέμ, μία ποιητική αφέλεια που τους οδηγεί μέσα από την ελαφρότητα στη σύγκρουση. Η αφέλεια τους ας μην θεωρηθεί ως ένα υποτιμητικό σχόλιο που υπονοεί ένα ψυχολογικό αβαθές για τους χαρακτήρες- συμβαίνει ακριβώς το αντίθετο: είναι περισσότερο μια υπόμνηση της ελαφρότητας του έρωτα. Ο προηγούμενος λειτουργεί μέσα στον αφηγηματικό ιστό ως ο καταλύτης, η θρυαλλίδα για την έκρηξη μέσα στους κλειστούς αστικούς χώρους, αίτιο ταυτόχρονα αλλά και αφορμή για τη σύγκρουση.

Η θεματική εμμονή του James Ivory είναι η ερωτική προσέγγιση μέσα από τις αντιθέσεις και η αναστάτωση που αυτή προκαλεί στον κοινωνικό περίγυρο. Μια ερωτική προσέγγιση όμως που βασίζεται στη διαφορά, τόσο ταξική και φυλετική όσο κυρίως πολιτισμική (Heat and Dust –Bostonians -Europeans). Η ένωση των αντιθέτων (1) αποτελεί μια παράβαση για τα κοινωνικά θέσμια, μια αμφισβήτηση της κατεστημένης ηθικής, μια πρόκληση που ζητά άμεση απάντηση. Η σύγκρουση θα οδηγήσει προσωρινά, είτε στην εσωτερική απομόνωση είτε στον αναχωρητισμό, στο τέλος όμως στην κατάκτηση της αυτονομίας από τον ασφυκτικό κοινωνικό περίγυρο. Νομίζουμε ότι τα προηγούμενα έχουν ήδη προδιαγράψει, με αρκετή σαφήνεια, την κυρίαρχη αντίθεση γύρω από την οποία οργανώνεται όλο το έργο του James Ivory: την αντίθεση ανάμεσα στο συμβατικό (όπως εκφράζεται μέσα από τον κοινωνικό συντηρητισμό των ηθών) και στο αντισυμβατικό (έκφραση ενός κοινωνικού αντικομφορμισμού). Η τοποθέτηση του σκηνοθέτη είναι καθαρή: αφηγείται τη μυθοπλασία από την πλευρά του αντισυμβατικού, θέτοντας πάντα στο κέντρο τον έρωτα. Άλλοτε υπονοώντας και άλλοτε ανασύροντας την αναστάτωση και τη διαταραχή που αυτός προκαλεί (2): Είναι η αποκάλυψη της ζωντάνιας και της πίστης στη ζωή που συναντάμε στις εικόνες του Room with a View ή του Heat and Dust.
Επικουρικός στην παραπάνω αντίθεση είναι ο χώρος των συγκρούσεων, καθώς αποκτά τη σημασία ενεργού χαρακτήρα μέσα στην αφηγηματική γραμμή (Howard’s End) (3). Ο τόπος που διαδραματίζεται η αφήγηση πυροδοτεί εξελίξεις: θέτει τους ήρωες σε μια κατάσταση ανισορροπίας (Room with a View - Heat and Dust), οδηγώντας τους στη συνέχεια, στη επιλογή του έρωτα ως τη μόνη έξοδο απ' αυτήν. Αποτελώντας έτσι, ο χώρος μια υπαρκτή «ουτοπία», ένα τόπο προστασίας για τις εξόριστες ευαισθησίες του αστικού χώρου.
Εδώ βρίσκεται τελικά το σημείο αναγνώρισης του James Ivory: ένας σκηνοθέτης του οποίου οι εικόνες εσωκλείουν μια ισορροπία και αρμονία ανάμεσα στα αισθήματα των προσώπων και στις απρόοπτες δυναμικές του χώρου.

Δημήτρης Μπάμπας

Υποσημειώσεις
1 Ή των ομοίων, αναφερόμαστε στην ταινία Maurice. Εδώ το κεντρικό σημείο είναι ο ομοφυλόφιλος έρωτας.
2 Μια ενδιαφέρουσα αντιστροφή των παραπάνω, μπορούμε να συναντήσουμε στην ταινία Mr And Mrs Bridge. Αποκαλυπτική της μοναξιάς και του εσωτερικού κενού, που κρύβεται κάτω από την αταραξία του συντηρητισμού. Ανάλογη είναι και το Slaves Of New York: εδώ συναντάμε την απόλυτη κυριαρχία του αντισυμβατικού, μέσα από μια περιήγηση στο χώρο της Νεοϋρκέζικης πρωτοπορίας.
3 Είναι αλήθεια ότι σε ορισμένες ταινίες η εικόνα του χώρου ακροβατεί επικίνδυνα στα όρια του ενός εξωτισμού. Η απάντηση στην παραπάνω ένσταση: οι ταινίες που γυρίστηκαν στην Ινδία (δεκαετία του 70) αποκαλύπτουν ένα βλέμμα ευαίσθητο στους ανθρώπους και στον πολιτισμό του χώρου.