(Σημειώσεις για την ταινία Στην άκρη του ουρανού του Fatih Akin)
της Καλλιόπης Πουτούρογλου

Έξι άνθρωποι που οι ζωές τους συνδέονται με μοιραίο τρόπο. Έξι κόσμοι διαφορετικοί, που άλλοτε συγκλίνουν κι άλλοτε απλώς διασταυρώνονται, προσπερνώντας ο ένας τον άλλον. Δύο ξαφνικοί θάνατοι είναι αυτοί που θα ενώσουν τις μοίρες τους και θα αναδείξουν τα κοινά στοιχεία που τους συνέδεαν από την αρχή.
Στην τελευταία ταινία του “Auf der anderen Seite”/ The Edge of Heaven, (ελλ. τίτλος: Στην άκρη του ουρανού) ο Fatih Akin, χωρίς να εγκαταλείπει το αγαπημένο του θέμα της αντιπαράθεσης των πολιτισμών, διευρύνει το βλέμμα του δημιουργώντας μια ταινία βαθύτατα υπαρξιακή. Δε φαίνεται να τον απασχολεί πλέον τόσο το πρόβλημα της τουρκο-γερμανικής ταυτότητας και οι συγκρούσεις των Τούρκων της Γερμανίας με τις αυστηρά παραδοσιακές πατριαρχικές τους κοινωνίες. Τα έντονα πάθη της προηγούμενης ταινίας του «Gegen die Wand» (ελλ. τίτλος: Ποτέ μαζί) έχουν κι αυτά κοπάσει.
Τρεις πόλεις αποτελούν το σκηνικό στο οποίο εξελίσσονται οι ιστορίες της ταινίας: Η Βρέμη, το Αμβούργο και η Κωνσταντινούπολη, με την τελευταία να παίζει πρωταγωνιστικό ρόλο. Ο σκηνοθέτης ζώντας και ο ίδιος στα σύνορα δύο πολιτισμών, όπως ο κεντρικός του ήρωας, ξαναγυρίζει στην αγαπημένη του πόλη, όχι για να καταγράψει τους ήχους της (όπως στην προηγούμενη του ταινία-ντοκιμαντέρ «Crossing the Bridge»), αλλά αυτή τη φορά για να κάνει και ένα πολιτικό σχόλιο. Ωστόσο το αυταρχικό πολιτικό καθεστώς της Τουρκίας και οι μηχανισμοί του είναι παρόντα στην ταινία, όχι μόνο για να καταγγελθούν, αλλά και για να προωθήσουν την εξέλιξη της ιστορίας.
Στην πραγματικότητα όμως με τη δεύτερη αυτή ταινία μιας τριλογίας, που ο ίδιος ονόμασε «Έρωτας, Θάνατος και Διάβολος», ο Akin περνάει σε ένα νέο θεματικό και συναισθηματικό πεδίο, για να μιλήσει για τη νοσταλγία και την επιστροφή, το θάνατο και τη συγχώρεση, τις διαφορές και τη γεφύρωσή τους. Κι όλα αυτά μέσα σε έναν κόσμο, που ενώ τα σύνορά του -γεωγραφικά και πολιτισμικά- αλλάζουν συνεχώς (όπως και οι γλώσσες στην ταινία), δεν παύει να αποτελεί ένα ενιαίο σύνολο, μέσα στο οποίο το στοιχείο της τύχης-σύμπτωσης παίζει καθοριστικό ρόλο.

Χάσματα και διαφορές
Σε μια αφήγηση που χρονικά δεν ακολουθεί γραμμική σειρά, οι ήρωες εμφανίζονται σχεδόν πάντα ανά ζεύγη, αναδεικνύοντας έτσι πιο έντονα τις αντιθέσεις τους ή απλά τη διαφορετικότητά τους. Είτε πρόκειται για χάσματα γενεών, είτε για πολιτικές αντιπαραθέσεις, είτε απλά για διαφορές πολιτισμικές, στην πορεία ή στο τέλος των διαδρομών που διανύουν οι ήρωες, τα χάσματα αυτά γεφυρώνονται.
Η παλιά γενιά των Τούρκων μεταναστών στη Γερμανία έρχεται σε αντιπαράθεση με τη νεότερη, ενταγμένη και εξευρωπαϊσμένη γενιά, στα πρόσωπα του Ali και του διανοούμενου γιου του, Nejat. Από την άλλη στο πρόσωπο της Suzanne αναγνωρίζει κανείς την άλλοτε επαναστατική γενιά της δεκαετίας του εξήντα στη Γερμανία, που βλέπει με σκεπτικισμό συμπεριφορές πλήρους ανεκτικότητας, -σαν κι αυτές της κόρης της Lotte- τις οποίες κάποτε επικροτούσε. Η ίδια αρνείται πλέον να υποστηρίξει πολιτικές ένοπλης πάλης και ο ψυχρός ρεαλισμός της συγκρούεται με τις ουτοπικές ιδέες της νεαρής τουρκάλας ακτιβίστριας Ayten. Οι χαρακτήρες όμως είναι πολύ πιο σύνθετοι και αντιστέκονται σε μια εύκολη τυποποίηση.
Παράλληλα, σε όλη τη διάρκεια της ταινίας, προβάλλεται η ιδέα της διαφορετικότητας και η συναισθηματική ή υπαρξιακή ανάγκη προσέγγισης του ξένου. Κόσμοι διαφορετικοί στέκονται αντικριστά και διαλέγονται, άλλοτε σωματικά (Lotte- Ayten στο ψυχρό δωμάτιο του Ασύλου), άλλοτε ιδεολογικά (Nejat- Suzanne μπροστά στο ανοιχτό παράθυρο) κατανοώντας καλύτερα αυτόν που βρίσκεται «στην άλλη πλευρά» («Auf der anderen Seite»: ο πρωτότυπος τίτλος της ταινίας). Κάποιες φορές όμως είναι η οδυνηρή εμπειρία ενός θανάτου, που οδηγεί στην πραγματική γνώση και στη βαθύτερη αποδοχή του άλλου.

Θάνατος, μια καινούρια αρχή
Ο θάνατος θα κάνει την εμφάνισή του, ως απλή αναφορά, από την πρώτη κιόλας σκηνή της ταινίας, στο βενζινάδικο. Το μελαγχολικό τραγούδι που ακούγεται είναι ενός γνωστού τραγουδιστή της περιοχής, που πέθανε νέος.
Στη συνέχεια όλα τα πρόσωπα της ταινίας θα έρθουν αντιμέτωπα με το θάνατο. Ανάμεσα τους η Suzanne, ο πιο τραγικός ίσως χαρακτήρας, είναι και η μόνη που βιώνει την εμπειρία της απώλειας ενός δικού της προσώπου. Οι νεκροί όμως, η Jeter και η Lotte, αν και έχουν περάσει «στην άλλη πλευρά- στην άκρη του ουρανού» (μια δεύτερη ανάγνωση του πρωτότυπου τίτλου της ταινίας), είναι παρόντες και οδηγούν τους ζωντανούς σε ένα ταξίδι επιστροφής (Nejat), επανεκκίνησης, δράσης (Suzanne).
Ο θάνατος γίνεται τελικά η αφορμή για ένα νέο ξεκίνημα, κινητήρια δύναμη για τη συνειδητοποίηση των ανθρώπων, ενεργοποιός και σωτήρια όσο και η ζωή. Έτσι βλέπουμε τη Suzanne, που μόλις έχει θρηνήσει την κόρη της, να υψώνει το ποτήρι της και να πίνει στο θάνατο.
Θα έλεγε κανείς ότι ο θάνατος, με τον τρόπο ειδικά που συντελείται,- εντελώς τυχαία και μάταια- παύει να αποτελεί τραγικό γεγονός. Παρόλα αυτά αποτελεί μια μορφή θυσίας και γίνεται ο καταλύτης για την επανεύρεση αυτών που μένουν. Ειδικά ο Nejat και η Suzanne θα υποστούν μια βαθύτερη αλλαγή,- ένα είδος κάθαρσης-, θα ωριμάσουν και θα περάσουν από την εμπάθεια στη συγχώρεση.

Επιστροφή και συγχώρεση
Η ταινία «Στην άκρη του ουρανού» όμως αναφέρεται πάνω απ΄ όλα στην επιστροφή.
Μια επιστροφή στον τόπο που κουβαλάμε μέσα μας και που θα μπορούσαμε να τον ονομάσουμε «πατρίδα» ή «ταυτότητα». Η επιθυμία μας γι’ αυτόν τον ιδιαίτερο τόπο, αργά ή γρήγορα θα μας οδηγήσει σε μέρη γνώριμα, για να αγναντέψουμε τον κόσμο μέσα από πιο ανοιχτούς ορίζοντες (όπως ο ήρωας μπροστά στη θάλασσα της πατρικής γης, στην τελευταία σκηνή της ταινίας).
Η νοσταλγία εξάλλου για πρόσωπα ή τόπους αιωρείται ως συναίσθημα σε όλη την ταινία, με αποκορύφωμα το βουρκωμένο βλέμμα του Ali, καθώς αντικρίζει το Βόσπορο.
Αλλά και οι γυρισμοί είναι πολλοί, άλλοι φεύγουν κι άλλοι έρχονται (1). Κάποιοι από αυτούς ζωντανοί, κάποιοι νεκροί. Άνθρωποι που στην πορεία μιας αναζήτησης μπαίνουν σε μια διαδικασία αυτογνωσίας και επιλέγουν να επιστρέψουν στον τόπο από τον οποίο ξεκίνησαν ή απλά στον παλιό τους εαυτό.
Η κυριότερη όμως επιστροφή είναι αυτή του Nejat, που διατρέχει ως κεντρικός άξονας την ταινία: Ένας θάνατος θα τον φέρει στην Κωνσταντινούπολη. Η προσωρινή διαμονή γίνεται μόνιμη εγκατάσταση και ο ήρωας, πρώην καθηγητής γερμανικής φιλολογίας σε πανεπιστήμιο του Αμβούργου και πλήρως ενταγμένος στη δυτική κοινωνία, επαναπροσδιορίζει τη ζωή του σε μια πόλη της ανατολής, που θα τον κερδίσει γρήγορα με την ατμόσφαιρά της. Ένας δεύτερος θάνατος θα τον οδηγήσει σε ένα ακόμα ταξίδι επιστροφής- ένα ταξίδι προς τη συγχώρεση-, αυτή τη φορά στην Τραπεζούντα, το γενέθλιο τόπο του πατέρα του.
Η ταινία ξεκινάει και κλείνει με το ταξίδι αυτό.

Σημειώσεις
1 Η Jeter επιστρέφει νεκρή στην Τουρκία, η Lotte στη Γερμανία. Ο γερμανός βιβλιοπώλης ξαναγυρίζει στην πατρίδα του παραδίδοντας το βιβλιοπωλείο στο Nejat, που φτάνει από τη Γερμανία. Ο Ali ύστερα από χρόνια απουσίας επιστρέφει στον τόπο του. Η Ayten βγαίνει από τη φυλακή, ενώ η Suzanne κάνει ίσως τη βαθύτερη στροφή στον παλιό της εαυτό, συνεχίζοντας το έργο της κόρης της.