(σχόλιο για τις  Histoire (s) du Cinema του Jean-Luc Godard)

Ορόσημο που σημαδεύει με τρόπο ανεξίτηλο την ιστορία του κινηματογράφου, η σειρά Histoire (s) du Cinema του Jean-Luc Godard (Ζαν Λικ Γκοντάρ) είναι ένα έργο «αφανές»: χρειάστηκαν πάνω από δέκα χρόνια για να ολοκληρωθεί και μετά από μια περιορισμένη διανομή στο κύκλωμα των φεστιβάλ χάθηκε μέσα στο πλήθος των DVD (1). Η συζήτηση για το έργο περιορίστηκε στις στήλες κάποιων ειδικών εκδόσεων για τον κινηματογράφο, κυρίως στη Γαλλία. Ενώ μια έκδοση στα ελληνικά ενός βιβλίου αφιερωμένου αποκλειστικά σ’ αυτό μάς υπενθυμίζει τη διαρκή παράδοξη επικαιρότητα του.(2)
Η σειρά Histoire (s) du Cinema, που αποτελείται από 8 μεσαίου μήκους ταινίες - Toutes les histoirie (s) (Όλες οι ιστορίες), Une histoire seule (Μια μοναχική ιστορία), Seule le cinema (Μόνο σινεμά), Fatale Beaute (Θανάσιμη ομορφιά), La monnaie de l’ absolu (Το νόμισμα του απόλυτου), Une vague nouvelle (Ένα κύμα νέο), Le controle de l’univers (Ο έλεγχος του σύμπαντος), Les Signes parmi nous (Σήματα ανάμεσα μας), εκκινεί από τη διαπίστωση ότι ο κινηματογράφος είναι η τέχνη του 20ου αιώνα όπως το μυθιστόρημα ήταν η τέχνη του19ου αιώνα. «Όχι απλά η μεγαλύτερη μορφή τέχνης του 20ου αιώνα, αλλά το κέντρο του 20ου αιώνα που αγκαλιάζει την ανθρώπινη ολότητα αυτού του αιώνα από τη φρίκη των καταστροφών του μέχρι τις απόπειρες για λύτρωση μέσα από την τέχνη» σημειώνει ο Γιουσέφ Ισαγκπούρ.
Όταν ο Γκοντάρ ξεκινά να γυρίζει τις ταινίες αυτές στα τέλη της δεκαετίας του 80 ήδη έχει κατασταλάξει ως προς το ύφος του: ένα είδος δοκιμιακού στοχαστικού κινηματογράφου απαλλαγμένου από τις περιπλοκές και τα τετριμμένα της αφήγησης. Φιλοδοξία του είναι, όπως εξάλλου υπονοεί και ο τίτλος, το έργο αυτό να αποτελέσει μια περιπλάνηση μέσα στα εκατό χρόνια ιστορικής διαδρομής του κινηματογράφου.
Ο Γκοντάρ διατρέχει τον ένα αιώνα κινηματογράφου παρεμβάλλοντας και παραβάλλοντας ως διαρκείς υπομνήσεις ιστορικά γεγονότα σταθμούς: η Ρωσική επανάσταση, ο Β’ Παγκόσμιος Πόλεμος, το Άουσβιτς . Όπως κάθε συνεπής ιστορικός συνθέτει την/τις ιστορία (ες) του από τα θραύσματα της πραγματικότητας. Μιας πραγματικότητας όπως την έχει καταγράψει η τέχνη: αποσπάσματα, από ταινίες, φωτογραφίες, πίνακες ζωγραφικής, ηχητικά αποσπάσματα κυρίως κλασικής μουσικής, απαγγελίες κειμένων. Με την επιμονή ενός αρχαιολόγου ανασκάπτει, περισυλλέγει θραύσματα εικόνων, ήχων, λόγων. Η σειρά Histoire (s) du Cinema είναι ένα έργο που συντίθεται από τα ερείπια, τα υπολείμματα, ότι έχει διασωθεί από τα επάλληλα στρώματα εικόνων (όχι μόνων κινηματογραφικών) που συσσωρεύονται στην μνήμη. Όπως ο ίδιος σημειώνει αυτές οι ταινίες δεν είναι μια ιστορία, αλλά μια μνήμη που «δεν λέγεται αλλά γράφεται, συντίθεται, ζωγραφίζεται, αποτυπώνεται».
Η σκηνοθετική χειρονομία του συνίσταται κυρίως στην καταγραφή, διευθέτηση, ταξινόμηση, συσχέτιση, σχολιασμό αυτού του τεράστιου υλικού και στην παρεμβολή των επιγραφών /μεσότιτλων με τα γεμάτα σημασίες λογοπαίγνια. Ο όγκος του υλικού που διαχειρίζεται είναι τεράστιος, το φάσμα ευρύ. Το εργαλείο με το οποίο δημιουργεί είναι το βίντεο και η τεχνολογία η ψηφιακή: οι ευκολίες για μοντάζ, διπλοτυπία, κολάζ δηλαδή για κάποιου είδους bricolage τον απελευθερώνει. Δημιουργεί ένα είδος «σινεμά δωματίου» αφού ελάχιστα υπάρχει σ’ αυτό ο εξωτερικός χώρος: όλα γίνονται πάνω στο τραπέζι του μοντάζ από εικόνες ήδη ιδωμένες.
Ωστόσο ότι τελικά παραδίδει στην κοινή θέα δεν είναι μια ιστορία (ή ιστορίες) ούτε καν ένα σχεδίασμα για την ιστορία του κινηματογράφου αλλά μια σειρά σκέψεων, στοχασμών, αφορισμών, παρατηρήσεων για την κατεξοχήν τέχνη του 20ου αιώνα. Σ’ αυτό το έργο το σινεμά δεν υπάρχει μέσα στο δοκιμαστικό σωλήνα ενός ιστορικού επιστήμονα, αλλά εκτίθεται στους ανέμους των καιρών και της ιστορίας, στις επιρροές και τις εισβολές των άλλων τεχνών, στις θύελλες και τις καταιγίδες των ιδεών. Η πρώτη ύλη αυτών των «ιστοριών» είναι «το ίδιο ακατέργαστο υλικό με την Ιστορία». Ωστόσο το μέσο δεν είναι ο Λόγος -προφορικός ή γραπτός- αλλά η Εικόνα, δηλαδή το κάδρο, η γωνία λήψης, το μοντάζ. Δηλαδή ο κινηματογράφος.
Ο Γκοντάρ μας υποδεικνύει ότι ο κινηματογράφος είναι η μοναδική τέχνη που μπορεί να δηλαδή να αφηγηθεί την ιστορία της με τα ίδια της τα μέσα. Δεν είναι μια αφήγηση σε τόνους επικούς, αλλά αποσπασματική, με μια ισχυρή λυρική αίσθηση, όπου ο λογικός συλλογισμός διαταράσσεται από τη δύναμη του συνειρμού και τις αντηχήσεις της μνήμης, όπου ο ρυθμός αναδεικνύεται μέσα από την ισορροπία ή την ανισορροπία των ετερόκλιτων μορφών που συγκροτούν τη σύνθεση. Είναι ένα πυκνό στην ύφανσή του κείμενο για τη διαδρομή μιας τέχνης, ένα ποιητικό σκαρίφημα για μια ιστορία του κινηματογράφου. Είναι το έργο ενός αναχωρητή στοχαστή ο οποίος αφού έχει ζήσει τις τραγωδίες και τα δράματα του πραγματικού κόσμου διαλογίζεται σχετικά με τα πεπραγμένα της τέχνης που υπηρέτησε και υπηρετεί. Είναι το έργο ενός καλλιτέχνη και όχι ενός ιστορικού, κιβωτός μιας μνήμης ποιητικής, το καταστάλαγμα μιας ζωής (βιωμένης) μέσα σε εικόνες. Είναι η πνευματική διαθήκη του Ζαν Λικ Γκοντάρ.

Δημήτρης Μπάμπας

1 Histoire (s) du Cinema, Jean-Luc Godard , 4 DVD με αγγλικούς υπότιτλους, Gaumont Video, 2007
2 Ο κινηματογράφος και η μνήμη του αιώνα , Ζαν-Λικ Γκοντάρ, Γιούσεφ Iσαγκπούρ, Φίλιπ Σολέρ, Φρανσουά Φουρέ., Μετάφραση Ηρώ Αντωνία Βουτσαδάκη, επιμέλεια Μάκης Μωραΐτης, του κινηματογράφου ΚΑΘΡΕΦΤΗΣ και της τέχνης, 2009