(για την ταινία Excalibur του John Boorman)

"Όταν μας εμψυχώνουν τα αντικείμενα και τα πράγματα, μιλούμε τόσο πιο ζωηρά και τόσο πιο δυνατά, όσο μιλούμε σύμφωνα με ότι έχουν πει αυτά"
Saint- Simon, Απομνημονεύματα (Κατάληξη) (1)

Η σκηνή διαδραματίζεται μέσα σ' ένα δάσος. Το σούρουπο, κάτω από ένα δένδρο, ένα ζευγάρι ερωτευμένων κοιμάται αγκαλιασμένο ύστερα από την ερωτική πράξη. Ένα τρίτο πρόσωπο κάνει την εμφάνιση του στην σκηνή: είναι ο σύζυγος της γοητευτικής γυναίκας. Κραδαίνοντας ένα ξίφος πλησιάζει το ζευγάρι και έκπληκτος τούς παρατηρεί· μίσος και αποστροφή σκιάζουν το βλέμμα του. Το ξίφος υψώνεται πάνω από τα γυμνά σώματα των δύο εραστών και ένας στιγμιαίος δισταγμός είναι η απόσταση από την αιματοχυσία. Όμως η εκδίκηση ποτέ δεν παίρνει σάρκα και οστά, το ξίφος καρφώνεται ανάμεσα στα δύο γυμνά κορμιά των εραστών και ο απατημένος σύζυγος αποχωρεί περίλυπος. Όταν ξυπνήσουν οι δύο εραστές δεν θα αργήσουν να αντιληφθούν ποιος υπήρξε παρατηρητής της παράνομης ένωσής τους: το ξίφος που βρίσκεται ανάμεσά τους δεν αφήνει καμία αμφιβολία για την ταυτότητά του, είναι ένα αντικείμενο στενά συνδεδεμένο μ' ένα και μοναδικό πρόσωπο. Λίγο πριν το παράνομο ζευγάρι χωρίσει, ο άνδρας έντρομος και απελπισμένος θα δηλώσει: "Ένας βασιλιάς χωρίς ξίφος. Μια χώρα χωρίς βασιλιά". Αυτό είναι ένα τραυματικό επεισόδιο της ζωής του ήρωα: όντας βασιλιάς και κυρίαρχος ενός ολόκληρου κόσμου θα βρεθεί αντιμέτωπος με την προδοσία. Προδοσία τόσο από την πλευρά της αγαπημένης συζύγου όσο και από την πλευρά ενός πιστού φίλου. Για το σύμπαν της ταινίας συνιστά μια Ύβριν: είναι η έξοδος των πρωτοπλάστων από τον παράδεισο, είναι η διαταραχή της φυσικής τάξης (2) · οι δυνάμεις του κακού θα κυριαρχήσουν και ο κόσμος όπου ζουν τα πρόσωπα της ταινίας θα διαλυθεί στα "εξ ων συνετέθη". Ωστόσο αυτή η τόσο σημαντική σκηνή -και για τον ήρωα αλλά και για την εξέλιξη της δράσης-, δεν περιγράφεται στο βιβλίο απ' όπου αντλεί τον μύθο της η ταινία Excalibur (3): εκεί ο ήρωας -ο βασιλιάς Αρθούρος- ποτέ δεν γίνεται αυτόπτης μάρτυρας της προδοσίας (4). Αποτελεί μια προσθήκη του σεναριογράφου και του σκηνοθέτη, και είναι ενδεικτική για το πως έχει διασκευαστεί βιβλίο του Thomas Malory, Morte Darthur από τον John Boorman.
Συνιστώντας κατά βάση μία ιδιόμορφη βιογραφία ενός προσώπου μυθικού, η ταινία Excalibur εκτείνεται χρονικά στο διάστημα μιας ανθρώπινης ζωής: από την σύλληψη έως τον θάνατο του. Ωστόσο εδώ δεν έχουμε να κάνουμε με μια έκθεση των πεπραγμένων μίας ζωής: το πρόσωπο αυτό -ο βασιλιάς Αρθούρος- καλύπτεται από την άχλη του μύθου και η ιστορική παρουσία του αμφισβητείται. (Αν και μια ιστορική ανάγνωση της προσωπικότητας του Αρθούρου θα τον προσδιόριζε ως ένα τοπικό ηγεμόνα ο οποίος επέβαλλε δια των όπλων την ειρήνη σε μια ταραγμένη περίοδο. Και την ιστορία του ως τη μυθοποιημένη εκδοχή κάποιων αληθινών γεγονότων). Ούτε πολύ περισσότερο έχουμε την αναπαράσταση μιας ιστορικής περιόδου - της ύστερης ρωμαϊκής εποχής- στην οποία τοποθετούνται χρονικά τα αφηγούμενα επεισόδια. Όπως υπονοεί ο τίτλος -Excalibur, το όνομα ενός μυθικού ξίφους, σύμβολο αλλά και έκφραση της βασιλικής εξουσίας- και όπως καθαρά δείχνουν τα γεγονότα της αφήγησης, η ταινία δεν ενδιαφέρεται για μια ιστορική αναπαράσταση των χρόνων που δημιουργήθηκε ο θρύλος του βασιλιά Αρθούρου και των Ιπποτών της Στρογγυλής Τραπέζης. Ο χρόνος της ταινίας είναι αόριστος, ο τόπος απροσδιόριστος και τα γεγονότα της αφήγησης αν και μπορούν χωρίς αμφιβολία να ερμηνευθούν με τους όρους της Ιστορίας, ανήκουν στις επικράτειες των μύθων και παραμυθιών. Είναι ο χρόνος των μεσαιωνικών θρύλων και μύθων, είναι ο χώρος που η μυθολογία ορίζει. Και τα πρόσωπα της ταινίας -ο βασιλιάς Αρθούρος, ο Λάνσελοτ, η Γκουένιβιρ, ο Πέρσεφαλ, ο μάγος Μέρλιν, η Μοργκάνα- ενοικούν στους τόπους ενός θρύλου.

Το βιβλίο και ο μύθος
Αντλώντας τον μύθο από ένα εμβληματικό βιβλίο της δυτικής μυθολογίας, ο John Boorman από την αρχή προσδιόρισε την διαδρομή που θα ακολουθήσει: θα ιχνηλατήσει τον θρύλο, θα σκιαγραφήσει το μυθικό. Ετερογενές στην σύνθεσή του το βιβλίο του Thomas Malory, Morte Darthur έλκει την καταγωγή του από την λογοτεχνία των μεσαιωνικών χρόνων. Συνιστά ένα πανόραμα λογοτεχνικών ειδών που άνθισαν σε μια περίοδο χιλίων περίπου χρόνων -από τον 5ο αιώνα έως το 15ο όταν γράφτηκε το βιβλίο- αλλά και μια καταγραφή των προφορικών παραδόσεων αυτής της περιόδου. Συναγωγή όλων των σχετικών με τον βασιλιά Αρθούρο και τους Ιππότες της Στρογγυλής Τραπέζης καταγεγραμμένων ιστοριών συντίθεται από ένα υλικό ετερόκλιτο και στο περιεχόμενο και στην μορφή. Περιπετειώδη αφηγήματα, βίοι αγίων, ερωτικές ιστορίες, κώδικες ηθικής και συμπεριφοράς (της ιπποσύνης), περιγραφές κονταρομαχιών (ένα είδος αθλητικής δημοσιογραφίας του Μεσαίωνα), εγκιβωτισμένες ιστορίες, παραμύθια και θρύλοι συνθέτουν το ογκώδες αυτό έργο. Συνδετικός ιστός που ενοποιεί το ετερόκλιτο αυτό υλικό είναι η ζωή του βασιλιά Αρθούρου, εμβληματικού προσώπου για την μυθολογία του δυτικού κόσμου.
Διασκευάζοντας για τον κινηματογράφο αυτό το μύθο, ο σκηνοθέτης και ο σεναριογράφος εξωθήθηκαν -από τον όγκο αλλά και την ετερογένεια του υλικού- σε κάποιες άξιες λόγου στρατηγικές ανάγνωσης. Δουλεύοντας με την ζέση ενός μεσαιωνικού συγγραφέα μετέγραψαν ουσιαστικά όλο το μυθιστόρημα. Αφαιρέσεις σημαντικών αφηγηματικών μερών και εξαφανίσεις προσώπων, συμπυκνώσεις και μεταθέσεις χαρακτήρων, προσθήκες και μεταμορφώσεις σκηνών (5): ο John Boorman απιστώντας ως προς την πολυδαίδαλη αφηγηματική γραμμή και τα πρόσωπα του μύθου, έμεινε πιστός στον τρόπο και στην μέθοδο της δημιουργίας του, στο βαθύτερο πνεύμα του. Έτσι οι ελευθερίες, στην αφήγηση και στην δραματική πλοκή, που παίρνει ως προς το πρωτότυπο είναι τυπικές ενός τρόπου ανάγνωσης και μιας συγγραφικής μεθόδου που τις ρίζες της θα βρούμε στον Μεσαίωνα. Τότε, το βιβλίο και ο μύθος δεν αντιμετωπιζόταν ως ένα κλειστό και ανεπίδεκτο σε αλλαγές σύμπαν αλλά ως ένα μέσο για να διασωθεί ο προφορικός λόγος, και γι' αυτό ήταν ανοικτό σε παραποιήσεις, αλλαγές, προσθήκες από τους συγγραφείς αντιγραφείς χειρογράφων. Τότε κάθε αναγνώστης του ήταν και ένας μικρός εν δυνάμει συγγραφέας: προσέθετε στο ήδη υπάρχον πλαίσιο την δική του μικρή συμβολή. Όπως στην περίοδο της δημιουργία του μύθου (όταν δεν υπήρχε η έννοια της επινόησης ενός πρωτότυπου υλικού αλλά αντίθετα η διάσωση μιας προφορικής παράδοσης), έτσι και τώρα ο αναγνώστης- σκηνοθέτης παραλλάσσει το νέο υλικό, το προσαρμόζει στις απαιτήσεις των καιρών και του μέσου, το αφηγείται ξανά μέσα από μία προσωπική οπτική· γίνεται ένας ακόμα κρίκος στην αλυσίδα της αέναης δημιουργίας του που η αφετηρία της χάνεται μέσα στην άχλη του χρόνου· διασώζει κάτι από την παράδοση και ταυτόχρονα την διαμορφώνει. Μέσα από μια τυπικά μεσαιωνική διαχείριση η ταινία είναι η όχι και τόσο οριστική μορφή ενός μύθου, τόσου παλιού όσο και ο πολιτισμός· συνιστά τέλος αυτή κινηματογραφική εκδοχή του μύθου ένα προϊόν τόσο του χρόνου όσο και των αλλεπάλληλων αναγνώσεων μεταγραφών του πρωτότυπου υλικού.

Πρόσωπα, κόσμοι και αντικείμενα
Σ' αυτήν την διαδικασία ανάγνωσης και μεταγραφής τα πρόσωπα του δράματος προσομοιάζουν με σιδερόφρακτούς ιππότες: χάνουν δηλαδή την ιδιοπροσωπία τους και γίνονται φορείς εννοιών και ιδεών, εκπρόσωποι κόσμων διακριτών. Σε μια αποστροφή του λόγου του ο βασιλιάς Αρθούρος θα δηλώσει με έμφαση: "Δεν γεννήθηκα για να ζήσω την ζωή ενός ανθρώπου". Πρόσωπα στην σκηνή ενός προαιώνιου δράματος ο βασιλιάς Αρθούρος, ο Λάνσελοτ, η Γκουένιβιρ, ο Πέρσεφαλ, ο μάγος Μέρλιν, η Μοργκάνα καθορίζονται από τις άχρονες δυνάμεις του μύθου. Είναι πρόσωπα αρχέτυπα: υπακούουν στο πεπρωμένο τους· δεν δρουν για ίδιο όφελος, αλλά παρακινούνται από δυνάμεις υπέρτερες. Οι συγκρούσεις λοιπόν στην δραματική πλοκή, οι συμφωνίες ή ασυμφωνίες ανάμεσα στους χαρακτήρες, δεν προσδιορίζουν σχέσεις ανάμεσα σε αληθινά πρόσωπα αλλά σχέσεις ανάμεσα σε κόσμους.
Με αφετηρία της αφήγησης το εσωτερικού ενός δάσους (ένα χώρο προνομιακό για τον σκηνοθέτη, που εκφράζει κατά την άποψή του το προ-πολιτισμικό στάδιο του κόσμου) προσδιορίζεται εξ υπ' αρχής το πλαίσιο στο οποίο αναπτύσσεται η δραματική πλοκή: είναι ο πρωτογονισμός -παγανισμός, είναι η απουσία πολιτισμού (ένα πλαίσιο τόσο κοινό στο έργο του σκηνοθέτη, όπως π.χ. στην ταινία Deliverance). Μέσα από το χάος ενός κόσμου που κυριαρχείται από ανεξήγητες και υπερφυσικές δυνάμεις αναδύεται ένα αντικείμενο- σύμβολο ενός νέου πολιτισμού που θα μεταμορφώσει αυτό το σύμπαν. Η εικόνα του ξίφους που σχίζει την ήρεμη επιφάνεια μιας λίμνης, συνιστά την πρωταρχική πράξη βίας· αποτελεί αυτή η σκηνή την μήτρα από όπου θα γεννηθεί όλη η βία της ταινίας. Η βία που προκαλεί αυτό το αντικείμενο είναι το μέσο που θα φέρει τις αλλαγές σ' αυτό το σύμπαν, που θα μεταλλάξει αυτόν τον κόσμο σε κάτι νέο.
Στην αφηγηματική γραμμή της ταινίας, και καθώς αυτή αναπτύσσεται, τρεις είναι οι κόσμοι που εναλλάσσονται και συγκρούονται. Καταρχάς υπάρχει ο κόσμος της Φύσης και της Μαγείας που κυριαρχείται από το μυστήριο, τη δεισιδαιμονία, το υπερφυσικό και το όνειρο (εκπροσωπείται από την Κυρά της Λίμνης, το Δράκο του Δάσους και τέλος από την Μοργκάνα και τον Μέρλιν): οι πράσινες ανταύγειες ακόμα και σε εσωτερικές σκηνές είναι μία συνεχής υπόμνηση της κυριαρχίας αυτού του κόσμου. Υπάρχει στην συνέχεια ο κόσμος του Ανθρώπου, της Δύναμης και του Πολέμου, που εκπροσωπείται από τον Αρθούρο και τους ιππότες του: αυτός ο κόσμος θα μεταμορφώσει το αρχαίο σύμπαν και θα αλλάξει τον φυσικό κόσμο διαμέσου της βίας. Παράλληλα όμως η διαταραχή της φυσικής τάξης θα προκαλέσει κάποιες αναπόφευκτες αλλαγές: το κουτί της Πανδώρας θα ανοίξει και στην επιφάνεια θα έρθουν η Αμαρτία και η Ενοχή· η έξοδος από τον παράδεισο είναι αναπόφευκτη. Και τέλος υπάρχει ο κόσμος του Πνεύματος και της Υπέρβασης, ο οποίος προκαλείται από την ανάγκη του ανθρώπου να συμφιλιωθεί με την έκπτωση από τον παράδεισο και να οδηγηθεί στην εξιλέωση, την μετάνοια και την λύτρωση. Για να λάβει υπόσταση αυτός ο κόσμος πρέπει ο άνθρωπος να απεκδυθεί της πανοπλίας που φέρει, να αρνηθεί την αλαζονεία της δύναμης και γυμνός να συνομιλήσει με το Θείο και το Ιερό. Αυτός ο κόσμος -που θα επικρατήσει στο τέλος-, συνδέεται με τον Ιερό Δισκοπότηρο και τον Πέρσεφαλ: εδώ η αναζήτηση είναι ένας προσωπικός αγώνας που διεξάγεται, είναι η πάλη του ήρωα με τα προσωπικά του φαντάσματα.
Η δραματική πλοκή λοιπόν κυριαρχείται από τον αγώνα που διεξάγεται ανάμεσα σ' αυτούς τους τρεις κόσμους, από την ανελέητη πάλη για την επικράτηση τους. Και ο μύθος, όπως εκτίθεται στην ταινία, δεν είναι παρά το πέρασμα από μια φυσική κατάσταση (όπου αυτό που είναι σημαντικό είναι η σχέση με τον φυσικό κόσμο) σε μια κατάσταση πολιτισμού (όπου αυτό που έχει αξία είναι η εσωτερική εμπειρία).
Και σ' αυτήν την διαδικασία μετάβασης τα πρόσωπα κυριαρχούνται από δύο αντικείμενα- σύμβολα: το ξίφος και το Γκράαλ. Περιστρέφονται γύρω απ' αυτά, εμψυχώνονται απ' αυτά, προσδιορίζουν την ύπαρξή τους από την σχέση που αναπτύσσουν με τα δύο αντικείμενα· η φωνή τους είναι ο λόγος των αντικειμένων. Έτσι η μεταμόρφωση του Αρθούρου σε ηγέτη προκαλείται από την ιδιαίτερη σχέση που έχει με το ξίφος· και η κατάπτωση του όταν αυτός απαρνείται το ξίφος: υπάρχει ως πρόσωπο μόνο μέσα από το αντικείμενο, η δράση του είναι η δράση που το αντικείμενο επιβάλλει. Και το Ιερό Δισκοπότηρο ή το Γκράαλ είναι το κέντρο ενός νέου πολιτισμού που θα συντρίψει τον παλιό κόσμο της Φύσης και της Βίας. Αυτό το αντικείμενο, σε αντίθεση με το ξίφος, δεν αφαιρεί βίαια την ζωή, αλλά σύμφωνα με την χριστιανική θεολογία μεταγγίζει: θα προσφέρει στον Αρθούρο στο τέλος την δύναμη για να αποχωρήσει νικητής από τον κόσμο και να επιχειρήσει το ταξίδι προς την Νήσο των Μακάρων.
Ωστόσο υπάρχουν δύο πρόσωπα που κινούνται αυτόνομα: αρνούνται τη μαγεία των αντικειμένων, δεν υποκύπτουν στην γοητεία τους, χαράσσουν την δική τους διαδρομή. Φορείς της δύναμης του λόγου και κάτοχοι του μυστικού των λέξεων, ο Μέρλιν και η Μοργκάνα αποτελούν τις δύο όψεις ενός μοναδικού προσώπου. Όντας σε δυσμένεια στο βιβλίο, ο Μέρλιν (6) και η Μοργκάνα απολαμβάνουν εδώ μίας ιδιαίτερης μεταχείρισης: από το περιθώριο θα βρεθούν στο κέντρο και θα σκηνοθετήσουν την δράση· η δραματική πλοκή θα στηριχθεί στην αντίθεση τους, στην πάλη που διεξάγουν (το Καλό ενάντια του Κακού). Στην οντολογική ιεραρχία της ταινίας επέχουν θέσιν αληθινού δημιουργού: επιλέγουν τα πρόσωπα, ορίζουν τον λόγο, υποβάλλουν τις πράξεις, καθορίζουν την δράση. Είναι οι αληθινοί σκηνοθέτες του μύθου, δημιουργούν την μυθική πραγματικότητα της ταινίας· η μαγεία τους είναι μια sui generis πραγματικότητα. Και όλα τα πρόσωπα του μύθου δεν παρά ηθοποιοί που υπακούουν, όχι πάντα πειθήνια, στις εντολές τους. Ο μάγος ως σκηνοθέτης δημιουργός: Αυτή είναι η μικρή συμβολή του John Boorman στον μύθο.

Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβρης 2001
Δημήτρης Μπάμπας

Σημειώσεις
1 Αναφέρεται στο Claude Levi- Strauss, Ανθρωπολογία και Μύθος (Μέρος Πρώτο), μτφρ. Αριστέα Παρίση, Καρδαμίτσα, 1990.
2 Αυτή η σκηνή θα συνοδευτεί από ακόμα μια εξίσου αποτρόπαιη πράξη: την αιμομιξία που διαπράττει αποπλανημένος ο βασιλιάς. Μοιχεία αλλά και αιμομιξία είναι τα γεγονότα που θα διαταράξουν τις ισορροπίες αυτού του κόσμου, που θα διαλύσουν την ειρήνη και την γαλήνη του.
3 Thomas Malory, Ο Θάνατος του Αρθούρου, Τόμος Α+Β, μτφρ. Αλέξανδρος Κοσματόπουλος, Gutenberg Orbis Literae, 1999.
4 Στο βιβλίο του Thomas Malory ο Αρθούρος πληροφορείται από τρίτους για την σχέση της γυναίκας του Γκουένιβιρ και του Λάνσελοτ (Τόμος Β, σελ 555). Όμως υπάρχει μια ανάλογη της περιγραφόμενης σκηνή ανάμεσα σ' ένα παράνομο ζευγάρι, τον σερ Γκάουεϊν και την λαίδη Έταρντ και τον σύζυγο της τελευταίας τον σερ Πελίας. "Και αφήνοντας το γυμνό του ξίφος πλαγιασμένο λίγο πάνω από τον λαιμό τους, έκανε μεταβολή, καβάλησε το άλογο του και αποχώρησε", είναι η περιγραφή της σκηνής από τον συγγραφέα (Τόμος Α, σελ 167). Κατά ένα ανάλογο τρόπο η σκηνή με τους κρεμασμένους στα δένδρα ιππότες στο βιβλίο δεν υπάρχει στο σχετικό με την αναζήτηση του Γκράαλ μέρος (Τόμος Α, σελ. 279).
5 Ο χαρακτήρας της Μοργκάνα αποτελεί σύνθεση τριών γυναικών- μαγισσών του βιβλίου. Αρκετά από τα γεγονότα που ζει ο Πέρσεφαλ στην ταινία αποδίδονται στο βιβλίο σ' άλλο ιππότη. Ο Γκάλαχαντ, γιος του Λάνσελοτ, ο ιππότης που βρήκε το Γκράαλ, απουσιάζει παντελώς από την ταινία.
6 Ο σαρκασμός με τον οποίο αντιμετωπίζει ο Μέρλιν τα συμβάντα της αφήγησης είναι το βλέμμα ενός δημιουργού που παρατηρεί με λεπτή ειρωνεία το έργο του. Σ' αυτό το πρόσωπο μπορούμε να αναγνωρίσουμε αρκετές συγγένειες με τον ομώνυμο ήρωα της ταινίας Ο Ράφτης του Παναμά.