(Χίτλερ, Μια ταινία από τη Γερμανία)
του Hans-Jürgen Syberberg
κριτική του Βασίλη Ραφαηλίδη
Προσωπικότητα αμφιλεγόμενη, αντιφατική και παράξενη, ο Χανς Γιούργκεν Ζίμπερμπεργκ/ Hans-Jürgen Syberberg προκάλεσε τόσες έριδες ανάμεσα στους με τον κινηματογράφο ασχολούμενους, όσο κανείς άλλος κινηματογραφιστής. Εγωπαθής και επιθετικός, αυτός ο παλιός συνεργάτης του Μπέρτολτ Μπρεχτ (γεννήθηκε το 1935), που είχε κάποτε το σπάνιο προνόμιο να πηγαινοέρχεται άνετα ανάμεσα στη Δυτική και την Ανατολική Γερμανία, σίγουρα είναι μια ιδιοφυία από τις πιο σπάνιες στο χώρο του στοχαστικού-πειραματικού κινηματογράφου: ο κινηματογράφος του Ζίμπερμπεργκ δεν έχει καμιά απολύτως σχέση με ό,τι έχετε δει έως σήμερα στον κινηματογράφο. Πρόκειται για έναν κινηματογράφο βαθιά ποιητικό και συνειρμικό, που δεν αυτοκαταναλώνεται στην έρευνα των μορφών και που ξέρει να στοχάζεται καίρια και αποτελεσματικά πάνω σε προβλήματα φιλοσοφίας της Ιστορίας απελπιστικά δύσκολα και επικίνδυνα. Κι αυτό, χρησιμοποιώντας κούκλες και ηθοποιούς που απαγγέλλουν τσιτάτα μέσα σ’ ένα μπαρόκ ντεκόρ.
Τούτη η τόλμη τού στοίχισε τον αποκλεισμό από την πνευματική ζωή της χώρας του, κι ας έχουμε να κάνουμε εδώ μ’ ένα Γερμανό μέχρι μυελού οστών, γνήσιο πνευματικό τέκνο του Φίχτε και του Χέγκελ, και μαθητή του Μαρκούζε, του Ράιχ, του Αντόρνο, του Χορκχάιμερ, του Μίτσερλιχ (και των υπολοίπων της «Σχολής της Φρανκφούρτης», που κατά κάποιον τρόπο ο Ζίμπερμπεργκ εκπροσωπεί στον κινηματογράφο). Οι επιρροές από τους παραπάνω είναι φανερές στο Χίτλερ, μια ταινία απ’ τη Γερμανία (πρωτότυπος τίτλος, 1977). Όπως είναι φανερές και σε δύο άλλες περίφημες ταινίες του, το Λούντβιχ, ρέκβιεμ για έναν παρθένο βασιλιά (1972) και Καρλ Μάι (1974). [Τις είδαμε (…) στο Ινστιτούτο Γκαίτε].
Ποια είναι η αιτία αυτής της οργής των Γερμανών για έναν Γερμανό; Το γεγονός πως στις τρεις παραπάνω ταινίες, που αποτελούν μια τριλογία τεράστια σε μήκος (μόνο ο Χίτλερ έχει διάρκεια προβολής εφτάώρες), ο Ζίμπερμπεργκ προσπαθεί να φτάσει μέχρι τη ρίζα της «φαιάς πανούκλας» που ονομάστηκε ναζισμός.
Για τον Ζίμπερμπεργκ -και για τον Ράιχ και για τον Μίτσερλιχ και για τον Μαρκούζε- η κοινωνικοοικονομική ιστορία τhς Γερμανίας δε φτάνει για να ερμηνευτεί με λογική επάρκεια το φαινόμενο του ναζισμού, που ήταν «κίνημα» λαϊκό και που έφτασε στην εξουσία με δημοκρατικές διαδικασίες. Μπορεί να πει κάποιος πως «οι μάζες παρασύρθηκαν», αλλά μια τέτοια υπεραπλούστευση δε λέει τίποτα για το πώς και κυρίως το γιατί παρασύρονται οι μάζες με τόση ευκολία. Πρέπει να υπάρχει δυνάμει ένα είδος αρρώστιας μέσα στις μάζες, κι ο δημαγωγός δεν έχει παρά να καλλιεργήσει τεχνηέντως το μικρόβιο.
Κι ακριβώς τούτη την αρρώστια προσπαθεί να επισημάνει ο Ζίμπερμπεργκ: πρόκειται για την τερατώδη χρεοκοπία του Λόγου, τον οποίο εισήγαγαν στην Ιστορία οι Έλληνες, πρόκειται για μια βάναυση νίκη της Ανατολικής Σκέψης (κυρίως του Ινδουισμού και του Βουδισμού) πάνω στην Ελληνική Σκέψη (απ’ όπου κατάγεται ο δυτικός ρασιοναλισμός). Με άλλα λόγια, πρόκειται για μια νίκη της μεταφυσικής, που την είχε προβλέψει ο Σπένγκλερ στο Παρακμή της Δύσης και που προσπάθησε να τη θέσει υπό έλεγχο, μέσα από την αυτοϋπέρβαση, ο μεγαλύτερος των προφητών, ο Νίτσε. Πρόκειται για εκείνη την «ακαταμάχητη γοητεία της αυτοκαταστροφής» -για ένα «ένστικτο θανάτου», όπως θα έλεγε ο Φρόιντ, ένας ακόμα υπαρκτός προφήτης. Αυτό ακριβώς το ένστικτο που οδήγησε τον Μαλρό στο γράψιμο του αποκαλυπτικού βιβλίου για τη νίκη της ανατολικής μεταφυσικής με τον τίτλο Ο πειρασμός της Δύσεως (έκδοση Εξάντας, μετάφραση Δ. Δημητριάδης) και τον Ανρί Λεφέβρ στην αντίσταση κατά της εισβολής αυτού του νεο- βαρβαρισμού μέσα απ’ το σημαδιακό έργο του Η καθημερινή ζωή στο σύγχρονο κόσμο (έκδο¬ση Ράππα, μετάφραση Δανάης Μυλωνάκη).
Όσο οι μάζες συνεχίζουν να αναμένουν ένα Μεσσία μέσα στον τρόμο τους, δε θα υπάρχει καμία ελπίδα να σωθούμε απ’ τους επίδοξους Φίρερ, που θα εμφανιστούν οπωσδήποτε και στο μέλλον. Ο Χίτλερ βρίσκεται ανάμεσά μας. Είναι «ένας δικός μας άνθρωπος». Σάρκα απ’ τη σάπια σάρκα μας. Ο Χίτλερ είναι μια μορφή καρκίνου του πνεύματος και της ψυχής. Ο καθημερινός φασισμός δεν είναι φραστική επινόηση του Μιχαήλ Ρομ. Είναι μια τρομερή πραγματικότητα. Κι όταν μας τη θυμίζουν, οργιζόμαστε. Στην πυρά, λοιπόν, ο Ζίμπερμπεργκ, που τολμάει να μας πετάει κατάμουτρα την τρομερή αλήθεια, αφαιρώντας μας όλα τα «αντικειμενικά» άλλοθι... Ωστόσο, ή θα επιστρέφουμε στον ελληνικό Λόγο ή ο δυτικός πολιτισμός σε λίγο θα είναι μια ιστορική ανάμνηση, όπως και τόσοι άλλοι πολιτισμοί Μέση λύση δεν υπάρχει.
Δυστυχώς, δεν έχουμε χώρο να μιλήσουμε και για τη φόρμα της ταινίας.
(Δημοσιεύθηκε στην εφ. Το Βήμα, 9-2-1982)
