(Δρόμοι μέσα στη νύχτα)
του Krzysztof Zanussi

Στη κατεχόμενη από τους γερμανούς Πολωνία, το 1943, ένα γερμανικό τάγμα στρατοπεδεύει στον πύργο και στα κτήματα ενός αριστοκράτη γαιοκτήμονα, ο οποίος ζει εκεί με την όμορφη κόρη του την κόμισα Ελζμπιέτα και έναν εβραϊκής καταγωγής ιταλό καθηγητή που θα συλληφθεί από τους ναζί. Ο σύζυγος της γυναίκας έχει περάσει στις γραμμές των αντιστασιακών που μάχονται τους κατακτητές. Ανάμεσα στους αξιωματικούς που εγκαθίστανται στον πύργο ξεχωρίζει ο νεαρός υπολοχαγός Φρήντριχ, κι αυτός αριστοκρατικής καταγωγής, μορφωμένος και καλλιεργημένος, σπουδαστής φιλοσοφίας, ουμανιστής της παλιάς γερμανικής σχολής και λάτρης της τέχνης, της μουσικής της ποίησης και της ζωγραφικής. Μαζί του είναι και ο Χανς- Άλμπερτ που είναι εντελώς πωρωμένος από την ναζιστική ιδεολογία. Αυτό που ταλανίζει τον Φρήντριχ είναι ότι βρίσκεται ανάμεσα σε δύο όχθες: από την μια μεριά το καθήκον απέναντι στο βάρβαρο καθεστώς μιας «πατρίδας» που έχει βυθίσει την Ευρώπη στο χάος και την οποία οφείλει να υπηρετεί και από την άλλη τα δικά του αξιακά συστήματα που δεν έχουν καμιά σχέση με την ναζιστική βαρβαρότητα. Έτσι αναρωτιέται-σαν γνήσιος ιδεαλιστής- αν είναι δυνατόν να μείνει αμέτοχος στην φρίκη του πολέμου και αν η τέχνη, η υψηλή κουλτούρα και ο πολιτισμός, θα μπορούσε ίσως να νικήσει τον όλεθρο και να συμφιλιώσει το χάσμα ανάμεσα σε κατακτητές και κατακτημένους  Ο νεαρός αξιωματικός ερωτεύεται την όμορφη κόμισα και παρά την ψυχρότητά της, προσπαθεί να την προσεγγίσει και μέσω των φιλοσοφικών συζητήσεων τους περί τέχνης και φιλοσοφίας, εγκαθίσταται ανάμεσά τους μια φιλολογική σχέση. Όμως, εκ των πραγμάτων βρίσκονται σε εχθρικές και αντιμαχόμενες πλευρές που καμιά Τέχνη δεν μπορεί να τις φέρει κοντά. Έτσι, όταν ενσκήπτει η αγριότητα του πολέμου, ο καθένας θα κάνει το καθήκον που του έχει ανατεθεί και τα πράγματα θα πάρουν τον σκληρό και βίαιο δρόμο τους…
Σ’ αυτήν την ταινία εποχής ο Κριστόφ Ζανούσι/ Krzysztof Zanussi, μεταφέρει την δράση σε μια από τις πιο ζοφερές περιόδους της ιστορίας της Πολωνίας, αναζητώντας και πάλι την παράμετρο της ηθικής σταθερότητας και της αξίας της ανθρώπινης ακεραιότητας, σε συνθήκες ακραίες όπως αυτές του πολέμου, όπου οι κανόνες και τα αξιακά συστήματα που ορίζουν την ανθρώπινη συμπεριφορά είναι εξαιρετικά εύθραυστα. Μέσα από την ιστορία του ανέφικτου έρωτα ανάμεσα στους δύο κεντρικούς ήρωες, εξερευνά –ακόμα μια φορά στο έργο του- το θέμα της ηθικής αντοχής, της ένοχης συνείδησης και της αντινομίας του ατόμου μπροστά σε ζητήματα ζωής και θανάτου. Μπορεί η Τέχνη να γεφυρώσει το χάσμα, να αρθεί πάνω από την βαρβαρότητα του πολέμου και να ενώσει τον παλιό και τον νέο κόσμο; Η απάντηση του Ζανούσι είναι αρνητική, καθώς ο μεν γερμανός ιδεαλιστής θα αναγκαστεί να υποκύψει στις επιταγές και να αποδεχτεί (ενάντια ίσως στα κελεύσματα της καρδιάς) την λογική του Χανς-Άλμπερτ και των άλλων συμπατριωτών του που δεν τους απασχολούν τέτοια διλήμματα, η δε Πολωνίδα θα χρησιμοποιήσει τα συναισθήματά του, για να βοηθήσει τους δικούς της που μάχονται για την ελευθερία. Το χάσμα όχι μόνον δεν θα γεφυρωθεί, αλλά θα βαθύνει ακόμα πιο πολύ, αφού η κάθε πλευρά θα παραμείνει οχυρωμένη στη θέση της, έχοντας ζήσει την ψευδαίσθηση μιας αδύνατης προσέγγισης. Οι δρόμοι μέσα στη νύχτα, ταινία εξαιρετικά σκηνοθετημένη, με φιλοσοφημένους διαλόγους, στέρεα δραματουργική δομή, με έντονες δραματικές συγκρούσεις και θαυμάσια σκιαγραφημένους χαρακτήρες, δεν είναι μια ταινία για τον πόλεμο, αλλά για τον ευγενικό, παλιό, προπολεμικό κόσμο στον οποίο η καλλιέργεια των τεχνών είχε ακόμα ένα κάποιο νόημα στις ζωές των ανθρώπων. Ένας κόσμος που θα σαρωθεί και θα σβήσει οριστικά από την πολεμική λαίλαπα, παρασέρνοντας μαζί του και ανθρώπους σαν τον Φρήντριχ, που δεν θα βρει το κουράγιο να μείνει πιστός στα ανθρωπιστικά του ιδεώδη και να πετάξει από πάνω του την ναζιστική στολή και την εθνικοσοσιαλιστική του πατρίδα. Ένα κουράγιο που δεν θα το βρει ούτε η κόρη του, πολλά χρόνια μετά (όπως δεν το βρήκε τότε και η κόμισα Ελζμπιέτα) και η οποία θα αρνηθεί όχι μονάχα να ανοίξει και να το διαβάσει, αλλά θα καταστρέψει το γράμμα του πατέρα που δεν γνώρισε ποτέ -τελευταίο απομεινάρι του παλιού κόσμου που χάθηκε στον πόλεμο. Μια πράξη δηλωτική της τεράστιας αργοπορίας των σύγχρονων γερμανών να αντικρίσουν κατάματα και να αντιμετωπίσουν το τραύμα της ήττας. Η αγαπημένη ηθοποιός  του σκηνοθέτη Μάγια Κομορόφσκα δίνει ρεσιτάλ ερμηνείας, ενώ και ο Ματιέ Καριέρ στο ρόλο του Φρήντριχ είναι εξαιρετικός.

(δ.τ.)