του João Botelho

Φόρος τιμής σ’ ένα μεγάλο σκηνοθέτη, έκφραση αγάπης στο δάσκαλο, το ντοκιμαντέρ είναι μια συναρπαστική περιπλάνηση στις εικόνες, τους τρόπους και τα μέσα του Manoel de Oliveira.
Ο μεσότιτλος στην αρχή της ταινίας είναι αποκαλυπτικός: “Οι ταινίες είναι ιστορίες. Το σινεμά είναι ένας τρόπος να τις αφηγηθείς”. Τρεις ιστορίες αφηγείται ο σκηνοθέτης. Τις τρεις ιστορίες που δηλώνει ο τίτλος. Μια ιστορία για το σινεμά, μια ιστορία για τον Manoel de Oliveira και τέλος μια ιστορία για τον εαυτό του. Τρεις ιστορίες που διαπλέκονται και υφαίνουν τις εικόνες του ντοκιμαντέρ.
Μια φωτογραφία τραβηγμένη πριν 36 χρόνια. Ο Manoel de Oliveira ντυμένος ιερέας να κρατά ένα εκκλησιαστικό βιβλίο στο ένα χέρι, και με το άλλο να αγκαλιάζει προστατευτικά ένα νεαρό: είναι ο João Botelho, ο σκηνοθέτης νέος και η φωτογραφία είναι από τα γυρίσματα της πρώτης του ταινίας, της Conversa Acabada, όπου ο βετεράνος σκηνοθέτης υποδυόταν έναν ιερέα. Αυτή η εικόνα είναι η αφετηρία για ένα χείμαρρο εικόνων και λόγων με κέντρο το έργο και την προσωπικότητα του Manoel de Oliveira.
Προσωπικές αναμνήσεις από τη γνωριμία και τη συνεργασία, η προσωπική σχέση και η μαθητεία, η μαρτυρία ενός μαθητή για το έργο του δασκάλου, οι δυσκολίες και οι περιπέτειες των γυρισμάτων. Και ένα ανθολόγιο εικόνων, αποσπάσματα από τις ταινίες του Manoel de Oliveira, που εκτείνονται σ’ όλη την ιστορία του κινηματογράφου: από τα χρόνια του βωβού και της πρωτοπορίας, στην κοινωνική συνείδηση του νεορεαλισμού, από τα χρόνια και τις αλληγορίες της δικτατορίας του Σαλαζάρ και μετά στις λογοτεχνικές διασκευές, τις λιτές, σχεδόν απέριττες αλλά τόσο μεστές εικόνες της ύστερης περιόδου. Παραγωγικότατος ο Manoel de Oliveira έζησε μια πλούσια ζωή: υπήρξε δημιουργικός μέχρι το τέλος της αιωνόβιας ζωής του – έφυγε στην ηλικία των 109 χρόνων, στις 2 Απριλίου 2015.
Άτακτη, βαθύτατα προσωπική αλλά κυρίως κινηματογραφόφιλη, η προσέγγιση του João Botelho, αναδεικνύει τόσο τους τρόπους του Manoel de Oliveira -τα τόσο χαρακτηριστικά κοντινά πλάνα στα πρόσωπα, την κινηματογραφική πράξη μέσα στο στούντιο - όσο τα πρόσωπα των ταινιών του, τις σαγηνευτικές πρωταγωνίστριες του, αλλά και τους τόπους, το γενέθλιο Porto, το ποταμό Douro. Γεμάτο αποσπάσματα από τις ταινίες του σκηνοθέτη, η ταινία φαίνεται να παραπλανά τον θεατή: δεν παρακολουθούμε όμως ένα τυπικό ντοκιμαντέρ αφιέρωμα σ' ένα σκηνοθέτη -άλλωστε ο τίτλος μας έχει προϊδεάσει: αυτή είναι μια ταινία με πολλές ιστορίες. Ξαφνικά και ως coda στο ανθολόγιο σκηνών από το έργο του  Manoel de Oliveira  παρουσιάζονται εικόνες από  μια ασπρόμαυρη βουβή ταινία: μια χαμένη ταινία  που αποκαλύφθηκε πρόσφατα; Η έκπληξη δεν είναι αδικαιολόγητη: οι εικόνες της  ταινίας μοιάζούν τόσο μ' ό,τι προηγήθηκε. Όχι δεν πρόκειται για κάτι τέτοιο. Είναι αυτή, μια ιστορία που αγαπούσε ο Manoel de Oliveira, αλλά ποτέ δεν γύρισε, μια ιστορία “à la manière de” και που σκηνοθετεί ο João Botelho, που ολοκληρώνει και κλείνει το ντοκιμαντέρ. Και αυτή η παρουσία της, μέσα στο σύμπαν των ταινιών του Oliveira, δεν δείχνει καθόλου παράταιρη: οι εικόνες της είναι οργανικό μέρος του συνόλου, απόδειξη της κρυφής συνοχής και συνέχειας που έχουν οι εικόνες ενός βλέμματος.
Εντέλει ό,τι είδαμε δεν ήταν ταινίες (και τα αποσπάσματα τους) αλλά ένα ενιαίο και απολύτως συνεκτικό σύνολο: ήταν το σινεμά του Manoel de Oliveira, το βλέμμα του. Και οι εικονές απ τη βουβή ταινία, η κληρονομιά του...

 Δημήτρης Μπάμπας