(Το τετράγωνο)
του Ruben Östlund

Ο Christian, ένας διαζευγμένος αλλά αφοσιωμένος πατέρας δύο παιδιών, που οδηγεί ηλεκτρικό αυτοκίνητο και υποστηρίζει φιλανθρωπικά έργα, χαίρει άκρας εκτίμησης ως  διευθυντής μουσείου σύγχρονης τέχνης. Το επόμενο του έργο, Η Πλατεία, είναι μια εγκατάσταση που προσκαλεί τον επισκέπτη-θεατή στη θέαση της αλληλεγγύης και στην υπενθύμιση του ρόλου του ως υπεύθυνης ανθρώπινης ύπαρξης. Μερικές φορές ωστόσο είναι δύσκολο να φανείς ισάξιος των προσωπικών σου ιδεών. Η ανόητη αντίδραση του Christian σε ένα περιστατικό κλοπής του κινητού του τον διασύρει, αφού τον οδηγεί σε  ντροπιαστικές καταστάσεις. Εν τω μεταξύ η εταιρεία δημοσίων σχέσεων του Μουσείου έχει ξεκινήσει μια μνημειώδη καμπάνια για το έργο. Οι συνέπειες είναι τεράστιες και βυθίζουν τόσο το μουσείο όσο και το διευθυντή του σε μια βαθιά υπαρξιακή κρίση.

(πηγή σημειώσεις για την παραγωγή, δημοσιεύματα του τύπου, κατάλογος φεστιβάλ Καννών. επιμέλεια Π.)

Σημείωμα του σκηνοθέτη Ruben Östlund

Όπως και με την Ανωτέρα Βία, Το Τετράγωνο είναι ένα δράμα και μία σάτιρα. Ήθελα να κάνω μια κομψή ταινία με εικαστικές και ρητορικές τεχνικές για να προκαλέσω και να διασκεδάσω τους θεατές. Θεματικά, η ταινία κινείται ανάμεσα σε θέματα όπως η ευθύνη και η εμπιστοσύνη, ο πλούτος και η φτώχια, η ισχύς και η αδυναμία. Η πίστη στο άτομο που μεγαλώνει και η πίστη στην κοινότητα που φθίνει. Η δυσπιστία απέναντι στο κράτος, στα μέσα ενημέρωσης και στην τέχνη.

Η γέννηση της ιδέας
Το 2008 άνοιξε η πρώτη περιφραγμένη κοινότητα στη Σουηδία, μια «κλειστή» περιοχή με κατοικίες στην οποία μόνο οι εξουσιοδοτημένοι ιδιοκτήτες είχαν πρόσβαση, ένα ακραίο παράδειγμα τους πώς οι προνομιούχες κοινωνικές ομάδες αποκόβονται από τον περίγυρο τους. Είναι επίσης ένα από τα πολλά σημάδια για το πώς οι ευρωπαϊκές κοινωνίες γίνονται όλο και πιο ανεξάρτητες όσο τα χρέη των κρατών μεγαλώνουν, οι κοινωνικές παροχές συρρικνώνονται και το χάσμα ανάμεσα στους φτωχούς και στους πλούσιους διευρύνεται συνεχώς τις τρεις τελευταίες δεκαετίες. Ακόμα και στη Σουηδία, που κάποτε στήριζε περισσότερο από άλλες κοινωνίες την ισότητα, η άνοδος της ανεργίας και ο φόβος της κοινωνικής απαξίωσης έχει οδηγήσει τα άτομα σε δυσπιστία απέναντι στους συνανθρώπους και στην ίδια την κοινωνία. Ένα κυρίαρχο αίσθημα πολιτικής αδυναμίας υπονομεύει την εμπιστοσύνη μας στο κράτος και μας ωθεί να επικεντρωθούμε στους εαυτούς μας. Αλλά πώς θέλουμε να αναπτύξουμε τις κοινωνίες μας;
Κατά την έρευνα που έκανα για την ταινία Play, στην οποία περιγράφω πώς κάποια παιδιά κλέβουν άλλα παιδιά, συναντούσα συχνά την ανικανότητα μας όταν πρέπει να προσφέρουμε βοήθεια σε δημόσιους χώρους. Οι ληστείες της ταινίας γυρίστηκαν μέρα στο φιλήσυχο Γκέτεμποργκ, σε εμπορικά κέντρα, σε τραμ και πλατείες και οι ενήλικες δεν αντέδρασαν παρ’ όλο που τα περιστατικά διαδραματίζονταν πολύ κοντά τους.
Αυτή η αναστολή στο να προσφέρουμε βοήθεια όταν είναι παρόντες άλλοι είναι γνωστή στους ψυχολόγους ως «η απάθεια του παρευρισκόμενου» («bystander apathy»). Πειράματα δείχνουν ότι η πιθανότητα της βοήθειας είναι αντιστρόφως ανάλογη με τον αριθμό των παρευρισκόμενων, εξαιτίας αυτής της διάχυσης της ευθύνης που υπερισχύει σε μεγαλύτερες ομάδες, παρ΄όλο που υπάρχει απόδειξη ότι η συνοχή της ομάδας εξισορροπεί τη συλλογική αδιαφορία.
Όταν ο πατέρας μου ήταν νέος, τη δεκαετία του ’50, η δυτική κοινωνία είχε μια αίσθηση μοιρασμένης ευθύνης. Πράγματι, οι γονείς του τον άφηναν να παίζει στο κέντρο της Στοκχόλμης στα έξι του χρόνια. Απλώς του έβαζαν ένα ταμπελάκι στο λαιμό με τη διεύθυνση του σε περίπτωση που χανόταν. Αυτό μας θυμίζει ότι τότε οι άλλοι ενήλικες θεωρούνταν έμπιστα μέλη μιας κοινότητας που θα βοηθούσαν ένα παιδί σε μπελάδες, ενώ το σημερινό κλίμα δεν συνδράμει στη συνοχή της ομάδας ή στην εμπιστοσύνη στην κοινωνία. Τώρα θεωρούμε τους άλλους ενήλικες ως απειλή προς τα παιδιά μας. Με αυτές τις σκέψεις στο μυαλό, εξέλιξα την ιδέα της ταινίας με τη βοήθεια του Kalle Boman (παραγωγός ταινιών και ακαδημαϊκός) ως καλλιτεχνικό έργο που απευθύνεται στην εμπιστοσύνη στην κοινωνία και εξετάζει την ανάγκη να επαναπροσδιορίσουμε τις τρέχουσες κοινωνικές αξίες.
Πιστεύω σε μία απλή εξίσωση. Αν δείξουμε εμπιστοσύνη, μας επιστρέφεται σε συμπόνια. Αν δεν εμπιστευόμαστε, αυτό δημιουργεί κίνητρα εκμετάλλευσης ατόμων που δεν βρίσκονται σε επιφυλακή.

Ιδανικά και πραγματικότητα
Ο τίτλος Το Τετράγωνο προέρχεται από ένα πρότζεκτ που εκθέσαμε το φθινόπωρο του 2014 στη νότια Σουηδία. Η έκθεση έγινε μόνιμη εγκατάσταση στην κεντρική πλατεία της πόλης. Αν κάποιος είναι στo τετράγωνο της πλατείας, τότε έχει το καθήκον να αντιδράσει αν ένας συνάνθρωπος χρειαστεί βοήθεια.
Αυτό που αλλάζει εδώ είναι μόνο ο τρόπος που επιλέγουμε να εκμαιεύσουμε αξίες. Το Τετράγωνο είναι ένας τόπος με ανθρωπιστικές αξίες, που αντλεί από την ηθική της αμοιβαιότητας που υπάρχει σχεδόν σε κάθε θρησκεία (ο χρυσός κανόνας: Κάνε στους άλλους αυτό που θα ήθελες να σου κάνουν), καθώς και στην Οικουμενική Διακήρυξη Ανθρώπινων Δικαιωμάτων. Αν άφηνα το ποδήλατο μου ξεκλείδωτο κάπου και το έκλεβαν, οι περισσότεροι θα θεωρούσαν ότι έφταιγα μόνο εγώ.
Η έκθεση πειραματίστηκε με την ιδέα ότι η κοινωνική αρμονία εξαρτάται από μια απλή επιλογή ότι ο καθένας από εμάς φτιάχνει την κάθε μέρα. «Εμπιστεύομαι τους ανθρώπους» ή «Δεν εμπιστεύομαι τους ανθρώπους». Οι επισκέπτες του μουσείου έπρεπε να διαλέξουν ανάμεσα σε δύο πόρτες. Αριστερά, εμπιστεύεσαι τους ανθρώπους. Δεξιά, όχι. Οι περισσότεροι διάλεξαν το «εμπιστεύομαι τους ανθρώπους», αλλά μετά αγχώθηκαν όταν κλήθηκαν να αφήσουν τα κινητά τους και το πορτοφόλι τους στο πάτωμα της έκθεσης… Αυτή η αντίφαση απεικονίζει πόσο δύσκολο είναι να λειτουργείς με βάση τις αρχές σου.

Στο ίδιο μήκος κύματος με τις αξίες μας
Στην ταινία, αντιμετωπίζουμε μια αδυναμία στην ανθρώπινη φύση. Όταν προσπαθούμε να κάνουμε το σωστό, το πιο δύσκολο δεν είναι να συμφωνήσουμε σε κοινές αξίες, αλλά να λειτουργούμε με βάση αυτές. Για παράδειγμα, πώς πρέπει να φέρομαι στους επαίτες αν θέλω να προωθήσω μια δίκαιη και ισότιμη κοινωνία, όπου το κενό ανάμεσα στους φτωχούς και τους πλούσιους έχει εξαφανιστεί; Πρέπει να διατηρήσω την προνομιούχα ζωή που μου επιτρέπει να τους δίνω κάτι κάθε μέρα και να βελτιώσω  την κατάσταση τους με έναν μάλλον ασήμαντο τρόπο; Ή πρέπει να αλλάξω ριζικά τον τρόπο ζωής μου ώστε να αποκαταστήσω την ισορροπία ανάμεσα μας; Η άνοδος της ανέχειας και η αύξηση του πληθυσμού των αστέγων σε πόλεις του πρώτου κόσμου μας παρουσιάζει ένα τέτοιο δίλημμα κάθε μέρα.
Στην πρώτη ταινία μου, το Involuntary, αναρωτήθηκα πώς η συμπεριφορά μιας ομάδας μπορεί να περάσει το όριο, ως αναφορά στο πείραμα του Stanley Milgram. Αυτά τα πειράματα είναι γνωστά ως παραδείγματα της άποψης της Hannah Arendt για την κοινοτοπία του κακού και την υποταγή του ανθρώπου στην εξουσία.
Τώρα με Το Τετράγωνο με ενδιαφέρει να κάνω μνεία στο πείραμα του «Καλού Σαμαρείτη», που πραγματοποιήθηκε στο Princeton στο 1973. Σαράντα φοιτητές θεολογίας πήραν μέρος σε κάτι που πίστευαν ότι είναι μια μελέτη στη θρησκευτική εκπαίδευση και στο θρησκευτικό κάλεσμα. Αφού συμπλήρωσαν ένα ερωτηματολόγιο, τους έδωσαν οδηγίες να πάνε σε άλλο κτίριο και να βιαστούν, αλλά με διαφορετικό ρυθμό. Στον δρόμο, ένας ηθοποιός που συμμετείχε ως μέλος της ομάδας έπεσε και υποδυόταν ότι χρειάζεται βοήθεια. Προφανώς, οι φοιτητές θεολογίας ήξεραν το μήνυμα της παραβολής του Καλού Σαμαρείτη: πρέπει να βοηθάμε κάποιον που έχει ανάγκη.  Βοήθησαν οι 40 φοιτητές θεολογίας; Οι περισσότεροι όχι, αλλά τα αποτελέσματα έδειξαν ότι όσο περισσότερο τους είχαν πει να βιαστούν, τόσο λιγότερο επέδειξαν βοηθητική συμπεριφορά.

Η ανθρωπιά του πρωταγωνιστή
Ο Christian έχει πολλές πλευρές: είναι ιδεαλιστής στα λόγια και κυνικός στην πράξη, εξίσου ισχυρός και ανίσχυρος και πάει λέγοντας. Όπως κι εγώ, είναι διαζευγμένος πατέρας δύο παιδιών και εργάζεται στον τομέα του πολιτισμού, ενώ είναι αφοσιωμένος στα υπαρξιακά και κοινωνικά ερωτήματα του. Είναι πεπεισμένος ότι Το Τετράγωνο είναι μια πρωτοποριακή ιδέα και θέλει πραγματικά να φέρει καινούριες σκέψεις στους ανθρώπους, αλλά την ίδια στιγμή είναι ένας κοινωνικός χαμαιλέοντας που ξέρει πώς να παίξει τον ρόλο του ως μέλος ανώτερης κοινωνικής τάξης και να πλοηγήσει τις προσδοκίες των χορηγών, των επισκεπτών, των καλλιτεχνών κτλ.
Ο Christian αντιμετωπίζει ερωτήματα που αντιμετωπίζουμε όλοι, του να πάρεις την ευθύνη, να εμπιστεύεσαι και να είσαι έμπιστος, να συμπεριφέρεσαι ηθικά σε ατομικό επίπεδο. Και όταν συναντά ένα δίλημμα, οι ατομικές του πράξεις έρχονται σε διαμάχη με την ηθική του στάση. Ο Christian εμφανίζεται ως ζωντανή αντίφαση, όπως και πολλοί από εμάς. Στο τέλος της ταινίας, πρέπει να αξιολογήσουμε αν πήρε το μάθημα του.
Το Τετράγωνο επιζητά ανεπιτήδευτη ερμηνεία από τους ηθοποιούς. Η σχέση αγάπης ανάμεσα στον Christian και τις κόρες του, που είναι μαζορέτες,  σχηματίζουν τον συναισθηματικό πυρήνα της ταινίας και δείχνει μέσα από συμπαγείς εικόνες την ιδέα μιας αναζήτησης για την ουτοπία. Πράγματι, οι κόρες του είναι ενωμένες σε μια πολύ αποτελεσματική συλλογική προσπάθεια όπου ο καθένας από τα άτομα που λειτουργούν μαζί παίζει έναν ισότιμα σημαντικό ρόλο στο επίτευγμα. Είναι και μια οπτική εκδήλωση της σημασίας της εμπιστοσύνης του να βλέπεις ένα δεκάχρονο κορίτσι να βουτάει σε σάλτο, έχοντας εμπιστοσύνη ότι οι άλλοι θα την πιάσουν. Η συγκέντρωση της μαζορέτας και η χαρά αποτυπώνουν το καλύτερο μέρος της αμερικανικής κοινωνίας;

Μπορεί η δικαιοσύνη να εξαγοράσει την ευτυχία;
Το ταξίδι του Christian εκφράζει τις δύο σωκρατικές πηγές της δικαιοσύνης: το κοινωνικό συμβόλαιο και την ατομική ηθική. Η δικαιοσύνη έχει να κάνει με την υποταγή σε κανόνες όσο και οι υπόλοιποι υπακούν σε αυτούς, αλλά ακόμα περισσότερο η δικαιοσύνη είναι το καθεστώς μιας καλορυθμισμένης ψυχής. Οπότε ο δίκαιος άνθρωπος θα είναι αναγκαστικά και ευτυχισμένος. Αυτή η παλιά και θελκτική ιδέα του να κάνεις το σωστό, ότι η δικαιοσύνη μπορεί να εξαγοράσει την ευτυχία είναι ξεπερασμένη. Έρευνες κοινωνικής ψυχολογίας έχουν δείξει έντονη εμπιστοσύνη ανάμεσα στους εθελοντές  με υψηλό επίπεδο κοινωνικής και πολιτικής αλληλεπίδρασης και αναφέρονται σε αυτό το φαινόμενο ως «η ευφορία αυτού που βοηθάει». Μπορεί οι θεατές να γελάσουν με τις άτσαλες και αστεία ντροπιαστικές πράξεις του, αλλά μπορεί και να μοιραστούν την ιδέα της δικαιοσύνης που υπογραμμίζει το ταξίδι του.

 Πολύ καλό για να γίνει viral ή πώς τα μέσα ενημέρωσης μας κάνουν πιο κακούς
Ως σάτιρα, η ταινία υπερβάλλει στις χειρότερες τάσεις που παρατηρούνται σήμερα, όπως τον τρόπο που τα μέσα ενημέρωσης αγνοούν την ίδια τους την ευθύνη όταν αναπαράγουν τα ίδια τα προβλήματα που δημοσιεύουν. Το μουσείο έχει προσλάβει ειδικούς στις δημόσιες σχέσεις, ώστε οι ιδέες και η έκθεση να γίνει ευρέως γνωστή στα μέσα μαζικής ενημέρωσης. Το τμήμα των δημοσίων σχέσεων λέει όλο σαρκασμό ότι η ιδέα για Το Τετράγωνο παραείναι καλή και ότι αν θέλει το μουσείο να απασχολήσει τους δημοσιογράφους και να γράψουν για την έκθεση χρειάζεται αντιπαράθεση.
Μπορεί κανείς να βρει ομοιότητες με τα εξτρεμιστικά κόμματα στη Σουηδία, τις ΗΠΑ, τη Γαλλία και αλλού, που μέσα από την προκλητική, πολωτική δημόσια συζήτηση, έχουν αιχμαλωτίσει την προσοχή του κοινού. Στη Σουηδία, ένα τέτοιο κόμμα έχει καταλάβει την τρίτη θέση ανάμεσα στα μεγάλα πολιτικά κόμματα.
Η τραγική ειρωνεία έχει μετατρέψει τα μέσα μαζικής επικοινωνίας στο καλύτερο εργαλείο προώθησης για τα τρομοκρατικές οργανώσεις. Όλοι ξέρουν, αλλά κανείς δεν έχει πάρει το μάθημα του, για την υστερία των μέσων μαζικής ενημέρωσης που οδηγεί Ευρωπαίους να συμμετέχουν στον ISIS ή να εμπνευστούν για τις δολοφονικές επιθέσεις στην Κοπεγχάγη λίγες μέρες μετά την επίθεση στο Charlie Hebdo. Πριν μερικά χρόνια, οι ηθικές αρχές του τύπου θα απέτρεπαν μια εφημερίδα ή έναν ανταποκριτή να δείξει σοκαριστικές, αβέβαιες ή επεξεργασμένες εικόνες. Όσο όμως γίνονται περικοπές και οι δημοσιογράφοι πλήττονται, τα μέσα μαζικής ενημέρωσης έχουν στραφεί σε εντυπωσιακές εικόνες. Τώρα πια όσο μια εικόνα έχει εκρηκτικό περιεχόμενο, δεν έχει σημασία το ίδιο το περιεχόμενο. Η περίπτωση του μικρού αγοριού από τη Συρία που πνίγηκε είναι ανησυχητική.
Μία και μόνο εικόνα ξαφνικά άλλαξε την άποψη για όσους έψαχναν άσυλο σε πολλές εφημερίδες της Ευρώπης και του κόσμου. Έδειξε πόσο δυνατή επίδραση μπορεί να έχει μία καλή εικόνα αν είναι προκλητική ή αρκετά συγκινητική για να ξεχωρίσει στην ατελείωτη ροή πληροφορίας και εικόνων που μας κατακλύζουν.
Πάνω απ’ όλα όμως, νομίζω ότι έδειξε ότι χρειαζόμαστε μια εικόνα για να συνδεθούμε συναισθηματικά γιατί τα μέσα μαζικής επικοινωνίας σπάνια υποστηρίζουν μια συγκεκριμένη θέση πια. Πράγματι, ανήθικα ρεπορτάζ με τραβηγμένες εικόνες έχουν γίνει κανόνας και αναμεταδίδονται σε όλο τον κόσμο με τα μέσα κοινωνικής δικτύωσης.
Η ταινία προσπαθεί να απευθύνει αυτό το επείγον ερώτημα με έναν ελαφρύ, παράδοξο τρόπο. Το προφανώς ψεύτικο YouTube κλιπάκι που δημιούργησε το τμήμα δημοσιών σχέσεων για να προωθήσει την ηθική διάσταση της έκθεσης είναι ένα τρανό παράδειγμα του πως τα media είναι μέρος του τρόπου που βλέπουμε τον κόσμο και τον παρεξηγούμε. Το βρίσκω σημαντικό να αναλύσουμε τις επιδράσεις, γιατί είμαι πεπεισμένος ότι οι κινούμενες εικόνες είναι τα πιο ισχυρά μέσα έκφρασης που είχαμε ποτέ και άρα πιο επικίνδυνες. Συγχρόνως, ο κινηματογράφος μας εξασφαλίζει μία καταπληκτική πρόσβαση στον κόσμο: υπάρχουν τόσο που δεν έχουμε κάνει οι ίδιοι, αλλά έχουμε αποκτήσει την εμπειρία τους στο μυαλό μας μέσα από τις ταινίες.
Οι ταινίες μπορούν για παράδειγμα να βελτιώσουν μια κριτική σκέψη για τις συμβάσεις και το τι θεωρούμε δεδομένο. Ενθουσιάζομαι όταν κάποιος μου λέει ότι συζητούσε μια ταινία μου όλη νύχτα με φίλους, γιατί τότε η ταινία μου έχει ξεκινήσει μια αλλαγή έξω από την κινηματογραφική αίθουσα.

(πηγή σημειώσεις για την παραγωγή)